Wycieczka - Planer

Punkty
Właściwości
Uczestnicy

Właściciel:

Nazwa:

Data rozpoczęcia:
Data zakończenia:

Aktywności:

Opis:

Cechy:

Dodaj nowego uczestnika

Liczba elementów:

Długość trasy:

Dane podstawowe

Galeria

Zespół zabudowy fabryczno-mieszkalnej „Księży Młyn” w Łodzi

Księży Młyn to jeden z symboli Łodzi. Jest to zespół zabudowy w skład którego wchodzi fabryka, rezydencja właściciela, osiedle dla robotników oraz cały zespół towarzyszących budynków. Tworzą one swoiste „miasto w mieście”.

Opis

Księży Młyn to największy w Łodzi kompleks fabryczno-mieszkalny. W jego skład wchodzi kilkadziesiąt budynków. Współcześnie ciężko jest precyzyjnie określić granice tego kompleksu, ponieważ często nazwą tą określa się nie tylko historyczne posiadło młyńskie Księży Młyn, ale całość zabudowań w tym rejonie miasta, należące w przeszłości do rodziny Scheiblerów.

Głównym elementem zespołu jest przędzalnia, stojąca równolegle do ul. Tymienieckiego. W momencie budowy był to największy budynek w Łodzi (207 m długości, 33,5 m szerokości), a wg niektórych źródeł miałaby to być nawet największa wówczas fabryka na świecie. Na tyłach tego obiektu zaczęły wyrastać kolejne budynki przemysłowe, a w jego sąsiedztwie pojawiła się rezydencja właścicieli oraz osiedle domów dla robotników. W skład osiedla początkowo wchodziło 18 budynków, później osiedle było rozbudowywane w stronę ul. Fabrycznej i ul. Piłsudskiego. Całość tworzyła bardzo ciekawą kompozycję urbanistyczną, dodatkowo uzupełnianą kolejnymi budynkami w późniejszych latach (szkoła, sklep, dom kultury, magazyny kolejowe, remiza straży pożarnej, gazownia).

Rezydencja właścicieli (Matylda z domu Scheibler i Edward Herbst – zięć Scheiblera) to willa neorenesansowa, najprawdopodobniej projektu Hilarego Majewskiego. Bardzo ciekawie prezentuje się elewacja zachodnia budynku, z niszą na wysokości piętra – ustawiono w niej figurę prządki, nawiązując w ten sposób do źródła bogactwa właścicieli. Do rezydencji przylega elegancki ogród, znajduje się tu również ciekawy budynek wozowni.

Domy dla robotników, mimo tego, że początkowo pozbawione kanalizacji i z wodą bieżącą jedynie w korytarzach, wśród robotników uchodziły za luksusowe, a praca u Scheiblera i mieszkanie w tym miejscu było marzeniem wielu łodzian. Układ zabudowy z szeroką aleją prowadzącą od przędzalni przez całe osiedle, zamykał budynek szkoły fabrycznej, przeznaczonej dla dzieci robotników. Znajdował się tutaj także tzw. konsum, czyli sklep fabryczny oraz dom kultury z salą do tańca i przedstawień teatralnych.

Największą wartością Księżego Młyna jest fakt, że układ zabudowy, a także niemal wszystkie budynki przetrwały do dnia dzisiejszego. Stanowią wspaniały przykład dawnego zespołu fabryczno-mieszkalnego. Mimo tego, że obszar ten leży w centrum miasta, do dziś utrzymuje się tu specyficzna, pełna spokoju, atmosfera. Równocześnie Księży Młyn zaczyna się zmieniać. Najwyraźniejszym tego symbolem było zaadaptowanie dawnej przędzalni na cele mieszkaniowe. Udało się przy tym zachować, a właściwie odtworzyć, pierwotną bryłę budynku. Istnieją również plany rewitalizacji osiedla mieszkaniowego.

Data lub czas powstania

XIX w.

Główne zręby kompleksu powstały w latach 70. XIX w., jednak kolejne elementy były jeszcze dodawane w latach 80. i 90. XIX w.

Materiał budowlany

Budynki murowane z cegły, w większości nieotynkowane.

Historia

Nazwa Księży Młyn pochodzi od dawnej osady młyńskiej, zlokalizowanej nad rzeką Jasień, będącej własnością łódzkiego proboszcza. Nad rzeką działało kilka młynów, co zostało wykorzystane w latach 20. XIX w. Nad Jasieniem wytyczone zostały wówczas tzw. posiadła wodno-fabryczne, m.in. właśnie Księży Młyn. Tu miały powstać pierwsze łódzkie fabryki.

Karol Scheibler rozpoczął swoją karierę w Łodzi w 1855 r. Pierwszą fabrykę wzniósł przy Wodnym Rynku (dziś pl. Zwycięstwa), jednak wkrótce teren w tym miejscu okazał się zbyt mały i Scheibler rozpoczął nową fazę swojej kariery – związaną z Księżym Młynem. W 1870 r. wykupił ten teren i rozpoczął wznoszenie monumentalnej przędzalni. W latach 70. XIX w. powstał na Księżym Młynie cały kompleks zabudowy, w skład którego wchodziły nie tylko fabryki, ale również rezydencja dla właścicieli, osiedle domów dla robotników wraz z budynkiem szkoły i sklepu. W kolejnych latach zespół był dalej rozbudowywany.

W 1921 r. przedsiębiorstwo sukcesorów Karola Scheiblera połączyło się z firmą rodziny Grohmanów, prowadzącą działalność przemysłową na sąsiadującym z Księżym Młynem dawnym posiadłem Lamus.

Po II wojnie światowej na Księżym Młynie funkcjonowało upaństwowione przedsiębiorstwo Łódzkie Zakłady Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju „Uniontex”. Poszczególne oddziały fabryki były likwidowane począwszy od lat 90. XX w. Obecnie na Księżym Młynie nie ma już działalności produkcyjnej, a budynki uzyskały nowe funkcje (w przędzalni mieszkania, w remizie straży pożarnej biura, w rezydencji muzeum). Jedynym wyjątkiem jest osiedle robotnicze, które nadal pełni funkcje mieszkaniowe.

Rodzaj zbiorów, ekspozycji

Rezydencja Księży Młyn jest wyjątkowym muzeum w skali Polski, jego głównym celem jest prezentacja odtworzonych wnętrz pałacu należącego do bogatych fabrykantów. Na dwóch kondygnacjach znajdują się pomieszczenia pokazujące zarówno część reprezentacyjną (z salą balową, jadalnią, gabinetem, biblioteką, czy salonem orientalnym) jak i prywatną (m.in. sypialnie, pokój dziecinny, buduar).

Ciekawostki

Księży Młyn jako miejsce o wyjątkowym klimacie, pozostające niemal niezmienione od XIX w. jest naturalnym plenerem filmów historycznych – kręcono tu m.in. „Ziemię obiecaną”, „Kawalerskie życie na obczyźnie”, czy w rezydencji Księży Młyn „Inland Empire” amerykańskiego reżysera Davida Lyncha.

W jednym z dawnych domów robotniczych, przy ul. Fabrycznej 19, funkcjonuje galeria sztuki „Ikona”.

Forma ochrony prawnej

Wpisy w wojewódzkim rejestrze zabytków:

Zespół zabudowy fabryczno-mieszkalnej „Księży Młyn” w Łodzi - Brama fabryczna, nr rej.: 987-XVI-57 z 1960-01-05
Zespół zabudowy fabryczno-mieszkalnej „Księży Młyn” w Łodzi, nr rej.: A-361 z 1995-12-14
Zespół zabudowy fabryczno-mieszkalnej „Księży Młyn” w Łodzi - Zespół domu personelu technicznego, nr rej.: A/69 z 2008-11-03
Zespół zabudowy fabryczno-mieszkalnej „Księży Młyn” w Łodzi, nr rej.: A-44 z 1971-01-20

Położenie obiektu

Zespół zabudowy znajduje się we wschodniej części centrum Łodzi, pomiędzy ulicami Rydza Śmigłego, Milionową, Kilińskiego, Tymienieckiego, Księży Młyn, Fabryczną, Przędzalnianą. Całość obejmuje kilkadziesiąt hektarów.

Dostępność

Cały teren w większości dostępny bez ograniczeń (poza kilkoma budynkami). Wnętrza dostępne w dawnej rezydencji Herbstów (dziś oddział Muzeum Sztuki – Rezydencja Księży Młyn) od wtorku do piątku w godz. 10:00–17:00, w soboty i niedziele w godz. 11:00–16:00 (od 1 października do 30 kwietnia) i w godz. 11:00–18:00 (od 1 maja do 30 września). W czwartki wstęp bezpłatny dla zwiedzających indywidualnych.