Cmentarz żydowski w Łodzi

Największa nekropolia żydowska w Europie. Niezwykle ważna i interesująca pod względem różnorodności stylów nagrobków, historii i obyczajowości ludności żydowskiej z okresu przemysłowej Łodzi.

Opis

Obszar cmentarza wyznacza nieregularny wielobok o powierzchni ponad 42 ha. Składa się on z dwóch części, z których każda otoczona jest murem. W części wschodniej znajdowały się synagoga, dom pogrzebowy, administracja, mykwa, toalety. Do tej części prowadzi brama główna. Część zachodnia przeznaczona była dla zmarłych i stanowiła miejsce pochówku. Teren dla zmarłych zawiera: osobne kwatery dla kobiet, osobne dla mężczyzn, pole dziecięce, Pole Gettowe i teren choleryczny.
Wejście główne znajduje się od strony ul. Brackiej, przy ul. Chryzantem, jednakże najczęściej otwarta jest furta od ul. Zmiennej.
Nekropolia, według obliczeń, mieści ok. 220 tys. grobów. Jest miejscem spoczynku nie tylko Żydów, ale również Polaków, Cyganów i prawdopodobnie także niemieckich dezerterów.
Cmentarz oraz dom pogrzebowy zaprojektowany został przez Adolfa Zeligsona. Fundatorką i inicjatorką budowy domu pogrzebowego była Mina Konstadt, wdowa po Hermanie. Dom pogrzebowy w chwili obecnej jest największym obiektem tego typu na świecie. Wybudowany w 1898 r., w stylu przypominającym architekturę fabryczną. W czasie II wojny zdewastowany. Jego świetność i funkcję przywrócono po remoncie rozpoczętym w 1987 r., z inicjatywy Fundacji Rodziny Nissenbaumów. Dom jest bardzo ważną częścią cmentarza. W specjalnie przygotowanych salach, osobnej dla mężczyzn i osobnej dla kobiet, odbywało się rytualne oczyszczenie ciała zmarłego. W sali kobiecej zachował się stół obrotowy przeznaczony do rytualnej kąpieli zmarłego.
Nekropolia zawiera bogactwo architektury nagrobnej w postaci grobowców rodzinnych, mauzoleów, obelisków, sarkofagów oheli i macew. Przewijają się tu style nawiązujące do sztuki romańskiej, renesansowej, gotyckiej, najczęściej jednak barokowej i antycznej.
Na szczególną uwagę zasługuje mauzoleum Poznańskiego, jednego z największych przemysłowców przełomu XIX i XX w. Sklepienie kopuły udekorowano mozaiką wenecką składającą się z 2 milionów kawałków kolorowego szkła. Jest ona jednym z trzech znajdujących się w Łodzi dzieł mistrzów z pracowni Antonio Salvatiego.
Na cmentarz prowadzi brama wewnętrzna, symbol przejścia ze świata żywych do świata zmarłych. Składa się ona trzech przejść, całość żeliwna ozdobiona gwiazdami Dawida i motywami roślinnymi. Charakter bramy przypomina bramę wjazdową do fabryki Izraela Kalmanowicz Poznańskiego.
Na murze wewnętrznym umieszczone są tablice pamiątkowe poświęcone ofiarom gett i obozów zagłady.
Najbliżej murów znajdują się groby kohenów (kapłanów), a to dlatego, że przybywający pomodlić się kapłani muszą pozostać poza obszarem grzebalnym. Przebywanie na cmentarzu jest dla człowieka aktem nieczystym, a kapłani muszą pozostać zawsze czyści. Kapłani odbywają modlitwy 6 kroków od muru wewnętrznego.
Cmentarz jest miejscem pochówku znaczącej ludności żydowskiej Łodzi i okolic, ale także 43 tys. ofiar Łódzkiego Getta. Są tu też pochowani Cyganie z Obozu Cygańskiego. Miejsce to zwane jest Polem Gettowym. Nekropolia to również miejsce zbiorowego pochówku harcerzy Szarych Szeregów, żołnierzy AK  i żołnierzy GL „Promienistych” rozstrzelanych w 1944 r. Cmentarz był świadkiem masowych zbrodni hitlerowskich.

Data lub czas powstania

1892 r. (XIX w.)

Materiał budowlany

Obiekt otoczony murem z cegły.

Historia

Nowy cmentarz żydowski  założono na obrzeżach północnej części Łodzi. Jest to drugi cmentarz tej wspólnoty, którego otwarcie stało się koniecznością z powodu sytuacji demograficznej. Społeczność żydowska pod koniec XIX w. stanowiła ¼ mieszkańców miasta. Koszty zakupu terenu i powstania nekropolii pokrywały darowizny bogatych Żydów, rzemieślników, kupców, bankowców. Między innymi ofiarodawcą był Izrael K. Poznański. Ofiarował 18 mórg ziemi, z czego 240 sążni miało pozostać do jego dyspozycji. Teren cmentarza powiększano w 1910 i 1913 r.
W czasach I wojny, w ciągu niespełna miesiąca, cmentarz był miejscem walk. Doszło wówczas do sporych zniszczeń. Poważnie uszkodzone zostało drewniane ogrodzenie. W 1922 r. stanęło ogrodzenie murowane. Cmentarz utrzymywany był z funduszu gminy żydowskiej.
II wojna to czas ogromnej liczby pogrzebów. Wszystkie jednak odbywały się zgodnie z rytuałem.
Obszar cmentarza został zmniejszony w 1956 r., były też plany całkowitej jego likwidacji. W 1956 r. postawiono pomnik ku czci ofiar łódzkiego getta i obozów zagłady.
Niestety w czasach powojennych wielokrotnie ulegał aktom wandalizmu.  Po wpisaniu nekropolii do rejestru zabytków, w 1984 r. powołano Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzem Żydowskim w Łodzi.

Forma ochrony prawnej

Wpisy w wojewódzkim rejestrze zabytków:

• Cmentarz żydowski w Łodzi, nr rej.: A/276 z 1980-09-17

Położenie obiektu

Obiekt położony w dzielnicy Bałuty.
Możliwość parkowania samochodu w pobliżu cmentarza.
Dostępna komunikacja tramwajowa linii nr 1, 6, oraz komunikacja autobusowa linii nr 51, 57, 64, 67, 81, 87.
Wejście od ul. Zmiennej.

Dostępność

Od niedzieli do piątku (z wyjątkiem świąt żydowskich),

• w okresie od 1 kwietnia do 1 listopada w godzinach 9:00–17:00;
• w okresie od 2 listopada do 31 marca w godzinach 9:00–15:00.

W każdą pierwszą niedzielę miesiąca wstęp wolny, w pozostałe dni wstęp płatny.

Źródła, informacje w Internecie

• Kwartalnik RPK PTTK w Łodzi „Wędrownik” nr.I (379) 2004;
• Podolska J., Walicki J., Przewodnik po cmentarzu żydowskim, Łódź 2001;
• Stefański K., Atlas architektury dawnej Łodzi do 1939 r., Łódź 2003.

Właściciel, zarządzający

Gmina żydowska.