Kościół Pijarów pw. Narodzenia NMP i św. Wojciecha

Barokowy kościół pijarów z XVII w. charakteryzuje się unikatową fasadą o falistym kształcie z rozstawionymi wieżami z kolumnami toskańskimi na górze. Świątynia należy do jednego z najpiękniejszych przykładów baroku w Polsce.

Opis

Siedemnastowieczny kościół wniesiony został na planie prostokąta. Jest to trójnawowa bazylika o barokowej falistej fasadzie z dwiema wieżami, zaprojektowanej przez Jakuba Fontana lub Karola Antoniego Baya. Wnętrze świątyni kryje wiele cennych zabytków ruchomych, m.in. ołtarz główny z 1720 r. Na uwagę zasługują również zabytkowe ołtarze boczne, figury i obrazy. Nad prezbiterium i nawami rozpięte są sklepienia ozdobione wielobarwnymi freskami ze scenami z życia św. Wojciecha. Sklepienia kolebkowe z lunetami doświetlają obszerne wnętrze kościoła.
Z kościołem sąsiaduje kolegium pijarów, które powstało w 1670 r. W 1753 r. ks. Stanisław Konarski zaprezentował w nim projekt reformy szkolnictwa, co było najważniejszym z wydarzeń w historii łowickiego kolegium.

Data lub czas powstania

1680 r. (XVII w.)

Kościół został zbudowany w latach 1672–1680.

Materiał budowlany

Murowany z cegły i rudy żelaznej.

Historia

Kościół Piijarów pw. NMP i św. Wojciecha  oraz kolegium ufundował kasztelan gostyniński Jan Szamowski. Budowę wsparli także m.in. Wojciech Zimny (chłop z Bobrownik), Michał Radziejowski (arcybiskup) i Teodor Andrzej Potocki. Wybudowano je dla przybyłych do Łowicza w 1668 r. zakonników, których misją była edukcja najuboższych. Do rozbiorów kościół był rozbudowywany, a jego wnętrze stawało się coraz bogatsze.
Od 1794 r. kościół i kolegium służyły jako szpital wojskowy, następnie pruskie więzienie. W okresie powstania listopadowego funkjconował tu lazaret wojskowy. W 1834 r. znajdował się w kościele skład prochu, wówczas również wapnem przykryto freski, co zniszczyło malowidła. W XX w. obie wojny światowe przyczyniły się do znacznej dewastacji świątyni. W 1914 r. niemiecki pocisk zniszczył część budynku, a Niemcy przekształcili kościół na szpital jeniecki. Pożar podczas II wojny światowej dopełnił zniszczenia.
W 1958 r. pijarzy powrócili do miasta. Od kilku lat prowadzą w Łowiczu Pijarskie Szkoły Królowej Pokoju (w tym: szkoła podstawową, gimnazjum i liceum).

Rodzaj zbiorów, ekspozycji

We wnętrzu świątyni zwraca uwagę piękna późnobarokowa polichromia z ok. 1725 r. prezentująca sceny z życia św. Wojciecha. Najważniejszym elementem wystroju jest osiemnastowieczny ołtarz główny, w którego centralnej części umieszczony został krucyfiks prawdopodobnie dłuta J.J. Plerscha, po bokach znajdują się rzeźby św. Wojciecha i św. Stanisława. Jednym z ważniejszych ołtarzy jest również boczny ołtarz patronki kościoła – Matki Bożej Łaskawej z ok. 1700 r. Jest to alegoria zwycięstwa boskości nad szatanem, gdyż Matka Boża depcze węża a w dłoniach trzyma „złamane strzały będące symbolem gniewu bożego”. Rzeźbę tą w całej okazałości można podziwiać podczas procesji Bożego Ciała.
Spośród innych elementów na uwagę zasługują ołtarz św. Józefa Kalasancjusza ze złoceniami i polichromiami, znajdujący się po lewej stronie w nawie głównej. W nawach bocznych znajdują się ołtarze Matki Boskiej Szkaplerznej, św. Wojciecha i Przemienienia Pańskiego (XVIII w.). Na jednej ze ścian lewej nawy bocznej wisi pozłacana miedziana tablica z łacińskim napisem „Krzysztof Antoni na Słupowie Szembek, arcybiskup  gnieźnieński [...] opiekun ubogich i dobroczyńca księży pijarów szkół pobożnych. Umarł dnia  6 lipca 1748 r.” Pod tablicą w urnie zostało umieszczone serce prymasa.
W jednym z osiemnatsowiecznych ołtarzy znajduje się obraz Matki Boskiej Łowickiej zwanej też Palikańską, ze względu na herb miasta z pelikanami umieszczony na jej piersi. Wg legendy jest to kopia obrazu jasnogórskiego, który został tutaj sprowadzony z Częstochowy przez łowickich pielgrzymów w okresie panującej w Polsce epidemii. Obraz warto podziwiać też z pewnej odległości, wówczas można dostrzec, że pelikany upodabniają się do orła symbolizującego wolność.
Barokowymi elementami wystroju są także rokokowa ambona (XVIII w.), konfesjonały, organy przypominające formą motyla, chór z portretami braci herbu Gozdawa (XVII w.).

Ciekawostki

Pijarzy zostali sprowadzeni do Łowicza w 1668 r. W 1670 r. od arcybiskupa Mikołaja Prażmowskiego otrzymali przywilej w formie „swobody rządzenia się własnymi ustawami”.
Historia zakonu pijarów sięga końca XVI w. kiedy to w Rzymie św. Józef Kalasanty powołał stowarzyszenie religijne szkół elementarnych adresowanych do dzieci z ubogich rodzin. Później pijarzy organizowali także szkoły średnie, a po kasacie zakonu jezuitów w latach 70. XVIII w. zarządzali ich obiektami.

Forma ochrony prawnej

Wpisy w wojewódzkim rejestrze zabytków:

• Kościół pijarów pw. NMP i św. Wojciecha, nr rej.: 130/115 z 1967-08-18
• Kościół pijarów pw. NMP i św. Wojciecha, nr rej.: 109-VI-18 z 1961-03-17
• Kościół pijarów pw. NMP i św. Wojciecha, nr rej.: 6/8 z 1946-06-02

Położenie obiektu

Kościół położony przy Starym Rynku, w jego południowo-zachodnim narożniku.

Dostępność

Kościół dostępny do zwiedzania również między nabożeństwami.

Źródła, informacje w Internecie

• Katalog zabytków w Polsce, red. J. Łoziński, t. II, Województwo Łódzkie, Państwowy Instytut Sztuki, Warszawa 1954;
• Mokras-Grabowska J., Rzeńca P., Województwo łódzkie. Przewodnik turystyczny, Łódź 2007;
• Na łowickim szlaku, red. A. Janus, Łowicz 2002;
• Popławska I., Łowicz i okolice, Łódź 1972;
• www.pijarzy.pl;
• www.pijarska.pl.

Właściciel, zarządzający

Zakon Pijarów.