Zespół klasztorny cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim

Opactwo Cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim działało od XIII do XIX w. Zostało zbudowane nad rzeką Nysą i w okresie swojej największej świetności jego dobra obejmowały kilkadziesiąt wiosek a cystersi prowadzili ewangelizację w wielu innych parafiach.

Opis

KLASZTOR

W budynku opackim (wzniesionym w przedłużeniu skrzydła północnego w latach 1683–1685) znajduje się dziś oddział Archiwum Państwowego we Wrocławiu. W reprezentacyjnej Sali apartamentów opata znajduje się na sklepieniu fresk z herbem opactwa i widokami klasztorów cysterskich w Kamieńcu Lubiążu oraz Kościoła w bardzie. W Sali narożnej – sztukaterie na sklepieniu. Na ścianie klatki schodowej umieszczony jest kartusz z herbem opactwa.

Drugim zachowanym fragmentem klasztoru jest przebudowana cześć skrzydła zachodniego.

 

KOŚCIÓŁ POCYSTERSKI

Pocysterski Kościół pełni dziś funkcję kościoła parafialnego pw. Najświętszej Maryi Panny i św. Jakuba Starszego.

Sklepienia skrzyżowo-żebrowe z 1400 r. zdobią nawę główną, nawy boczne i poprzeczną jak również prezbiterium.

Ołtarz główny wykonany w 1704 r. przez Krzysztofa Königera z Wrocławia i mistrza stolarskiego Haneleina z Nysy. Jest to ołtarz wielokondygnacyjny, wykonany z drewna sosnowego, a figury z lipowego. Wystrój tworzą figury 12 apostołów, muzykujące anioły, a w zwieńczeniu postać św. Bernarda. Znajdują się tam dwa obrazy: obraz owalny przedstawiający koronowaną Trójcę Świętą i obraz przedstawiający Wniebowzięcie NMP. Oba wykonane zostały przez Michała Willmanna.

Polichromowana ambona to wybitne dzieło sztuki rzeźbiarskiej autorstwa Krzysztofa Königera z 1708 roku i jednego z braci zakonnych.

Stalle umieszczone są po obu stronach naw. Pochodzą z III ćwierci XVII wieku. Są to tylko fragmenty stall, które spłonęły w pożarze w 1817 r.

Organy zostały umieszczone na emporze chóru muzycznego.

Wnętrze zdobią liczne ołtarze i kaplice kościelne.

Ołtarze: Serca Jezusowego z 1807 r., św. Maksymiliana Kolbe z 1708 r., św. Bernarda z 1708 r., św. Benedykta z 1708 r. – dzieła Krzysztofa Königera. Ponadto znajdziemy tu ołtarze: św. Stanisława Kostki, Serca Maryjnego, Matki Boskiej Bolesnej z 1712 r., św. Jadwigi.

Uzupełnieniem wnętrza są: Stacje Drogi Krzyżowej, obrazy Męki Pańskiej w nawach bocznych, rzeźby 14 Wspomożycieli, oraz epitafia Opata Gerarda Wywody i nieznanego członka rodziny Schaffgotschów.

Za ołtarzem znajdują się trzy kaplice: Kaplica św. Józefa z ołtarzem Narodzenia Chrystusa, Kaplica św. Krzyża, Kaplica św. Marii Magdaleny.

Kontakt:

Parafia pw. Najświętszej Maryi Panny i św. Jakuba Starszego.

ul. Kolejowa 20

57-230 Kamieniec Ząbkowicki

tel. (0-74) 817-31-30

Data lub czas powstania

XIII w.

Historia

W pierwszym dziesięcioleciu XIII w. Pogorzele, przy współudziale biskupów wrocławskich, ufundowali w Kamieńcu klasztor Kanoników Regularnych św. Augustyna z Wrocławia. W 1240 r., ze względu na wewnętrzne problemy augustianów prepozytura kamieniecka uległa likwidacji. Kamieniec przejęli cystersi. Konwent z Lubiąża przybył do Kamieńca 7 stycznia 1246 r.

Wrocławscy augustianie próbowali odzyskać klasztor ale 15 października 1248 r., klasztor kamieniecki wraz z całym uposażeniem został przyznany w wieczyste posiadanie cystersom. Cystersi rozlokowali się początkowo w pomieszczeniach przejętych po augustianach. Wkrótce rozpoczęli jednak budowę nowych obiektów, m.in. kościoła, wznosząc je zgodnie z zasadami własnej reguły. Zachowali natomiast dotychczasowe wezwanie kościoła klasztornego NMP, w pełni odpowiadające ich tradycji. W myśl postanowień z 1248 r. weszli w posiadanie wszystkich dotychczasowych dóbr i dochodów klasztoru. Cystersi założyli cztery wsie (Laski, Ożary, Mąkolno, Chwalisław) na obszarze 150 łanów lasu przejętych po augustianach.

Rozwojowi rolnictwa w posiadłościach klasztoru sprzyjała dobra w dolinie Nysy jakość gleb. Obsiewano je zbożem, uprawiano też rośliny strączkowe, len, konopie, chmiel i winną latorośl. Na mniej urodzajnych górskich glebach prowadzono hodowlę owiec, bydła i koni. Klasztorne stawy oraz rzeka Nysa i jej dopływy dostarczały ryb, a lasy zwierzyny. W majątkach opactwa pracowały liczne młyny, funkcjonowały warsztaty tkackie, krawieckie, garbarskie, szewskie, piekarnie i kuźnie, trudniono się też piwowarstwem i gorzelnictwem. Klasztor posiadał własne liczne karczmy.

Klasztor już w 1273 r. otrzymał przywilej pozwalający mu eksploatować złoża mineralne na terenie jego dóbr, natomiast brak jest wzmianek świadczących o prowadzeniu takiej działalności. W 1465 r. w skład posiadłości kamienieckich weszło nabyte drogą kupna miasto Złoty Stok wraz z tamtejszymi kopalniami złota, jednak przed 1483 r. zostało odkupione przez księcia ziębickiego Henryka I. Cystersi kamienieccy nie wykazywali chyba zbytniego zainteresowania górnictwem, czerpali natomiast zyski z hut pracujących w należącej do klasztoru wsi Mąkolno.

Pierwsze dwa wieki w dziejach klasztoru kamienieckiego, od sprowadzenia cystersów aż po początki XV stulecia, należy uznać za pomyślny dla opactwa okres, i to nie tylko pod względem gospodarczym. Na przełomie XIII i XIV w. powstała kamieniecka prepozytura w Bardzie które stało się znanym, także poza Śląskiem, ośrodkiem kultu Matki Bożej.

Cystersi kamienieccy zaangażowani byli w działalność duszpasterską także w parafiach położonych poza terenem ich posiadłości. Sprawowali opiekę nad chorymi, ubogimi i samotnymi, prowadząc hospicja i rozdając jałmużnę.

W klasztorze rozwijało się piśmiennictwo historiograficzne i liturgiczne, rękopisy były niejednokrotnie ciekawie i bogato iluminowane. Działało tu również skryptorium dokumentowe.

Prawdziwie tragiczny okres w dziejach opactwa rozpoczęły dopiero wojny husyckie. Świadectwem bezmiaru klęsk, jakie dotknęły klasztor w tym czasie, jest choćby liczba członków kamienieckiego konwentu, który z osiemdziesięciu osób odnotowanych w 1359 r. i sześćdziesięciu 1426 r. stopniał do zaledwie czternastu w 1463 r.

Wiosną 1426 r. husyci najechali klasztor kamieniecki, pustosząc i paląc zabudowania, wywożąc obfite łupy, raniąc i pozbawiając życia wielu mnichów. Po drugim najeździe husytów na klasztor, 20 marca 1428 r. stał on przez siedem lat pusty, konwent aż do 1434 r. przebywał w Nysie. Podjętą odbudowę przerwały w 1439 r. łupieskie napady rebeliantów oraz zaraza, w wyniku której zmarł opat i kilku zakonników.

Dalszych zniszczeń dokonano w latach 1467–1471, w trakcie walk Jerzego z Podiebradu z Ligą Śląską. Strategicznie położony Kamieniec odgrywał rolę twierdzy broniącej dostępu do Ząbkowic.

Lata wojennej pożogi przysporzyły jednak nie tylko materialnych kłopotów, poważnie ucierpiała także monastyczna dyscyplina. Już w 1463 r. podjęto próbę naprawy sytuacji. Opat Altzelle Jan, wizytujący Kamieniec w marcu tego roku, polecił, aby cystersi wznowili odprawianie oficjum, zachowywali milczenie, powstrzymywali się od nieumiarkowanego jedzenia i picia, przestrzegali obowiązującego wewnątrz klasztoru zakazu spożywania mięsa, zrezygnowali z prywatnych dochodów, używali lnianej odzieży i nie wpuszczali kobiet w obręb klauzury.

Kondycja finansowa opactwa na przełomie XV i XVI w. musiała być dość dobra, skoro stać było cystersów na wybudowanie przed 1497 r. domu w Nysie oraz zakup nowych posiadłości ziemskich.

W 1524 r. klasztor został spustoszony przez pożar, długo brakowało środków na jego odbudowę, zakończoną dopiero w kilkadziesiąt lat później.

W tym czasie na Śląsku szerzyła się reformacja. Nabór do nowicjatu był nikły, wskutek czego konwent kamieniecki szybko topniał; w 1572 r. liczył zaledwie czterech członków. Do kryzysu wewnętrznego dołączyły trudności gospodarcze.

Już jednak od końca XVI w. można obserwować pewne oznaki poprawy sytuacji. Pomimo pobieranych w dalszym ciągu podatków, cystersi podjęli modernizację wnętrza kościoła klasztornego, a po sprzedaży w 1585 r. opactwu w Krzeszowie bogato uposażonej parafii w Wierzbnej, zakupili Starczów i w 1587 r. dom na rynku w Ząbkowicach. Powoli rosła też liczba zakonników, z sześciu w 1606 r. do dziesięciu w 1616 r.

Po okresie  wojny trzydziestoletniej, Szymon III (1641–1661) rozpoczął dzieło odnowy życia klasztornego.

W 1675 r. zapoczątkowano kompleksową przebudowę klasztoru. Powstał wtedy także nowy kamieniecki browar, piekarnia, karczma i folwark. Opaci Augustyn Neudeck i Gerard Woywoda kierowali zakonników na studia teologiczne do Pragi.

Wznowiono działalność duszpasterską, w 1724 r. cystersi kamienieccy obsługiwali samodzielnie dziewięć parafii.

W toku wojen prusko-austriackich (1740–1763) Śląsk dostał się pod panowanie Prus i król Fryderyk II nałożył na instytucje kościelne wysokie podatki. Całkowitemu bankructwu udało się zapobiec dzięki pożyczkom udzielonym cystersom kamienieckim przez inne opactwa.

W wyniku edyktu sekularyzacyjnego króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, z dniem 23 listopada 1810 r. nastąpiła likwidacja opactwa.

W 1817 r. w klasztorze wybuchł katastrofalny pożar. Część pomieszczeń uległa wówczas całkowitemu zniszczeniu i po wysadzeniu murów klasztornych została rozebrana.

Podczas drugiej wojny światowej w klasztorze kamienieckim i byłym kościele opackim znajdowała się największa na Dolnym Śląsku składnica dzieł sztuki, zbiorów bibliotecznych i archiwaliów.

Od zakończenia wojny kościół pocysterski pełni ponownie funkcję kościoła parafialnego.

Forma ochrony prawnej

Wpisy w wojewódzkim rejestrze zabytków:

• Zespół klasztorny cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim – Kościół, obecnie pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, nr rej.: 321 z 1956-08-02
• Zespół klasztorny cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim – Oficyna, nr rej.: 1583/a-h/WŁ z 1997-07-16
• Zespół klasztorny cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim – Oficyna, nr rej.: 1583/a-h/WŁ z 1997-07-16
• Zespół klasztorny cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim – Spichrz, nr rej.: 919/WŁ z 1982-12-31
• Zespół klasztorny cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim – Szklarnia I, nr rej.: 1583/a-h/WŁ z 1997-07-16
• Zespół klasztorny cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim – Budynek gospodarczy III, nr rej.: 1583/a-h/WŁ z 1997-07-16
• Zespół klasztorny cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim – Budynek gospodarczy II, nr rej.: 1583/a-h/WŁ z 1997-07-16
• Zespół klasztorny cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim – Klasztor, nr rej.: 321 z 1956-08-02
• Zespół klasztorny cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim – Budynek gospodarczy I, nr rej.: 1583/a-h/WŁ z 1997-07-16
• Zespół klasztorny cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim – Oficyna, nr rej.: 1583/a-h/WŁ z 1997-07-16
• Zespół klasztorny cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim – Oficyna, nr rej.: 1583/a-h/WŁ z 1997-07-16
• Zespół klasztorny cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim – Kościół, obecnie pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, nr rej.: 136 z 1950-01-02
• Zespół klasztorny cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim – Szklarnia II, nr rej.: 1583/a-h/WŁ z 1997-07-16
• Zespół klasztorny cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim – Budynek, nr rej.: 1583/a-h/WŁ z 1997-07-16

Źródła, informacje w Internecie

Informacje w niniejszej karcie zostały opracowane m. in. na podstawie oficjalnego serwisu internetowego prezentującego polską część Europejskiego Szlaku Cysterskiego, www.szlakcysterski.org, projektu sfinansowanego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.