Pocysterski zespół klasztorny w Lądzie

Zachowany do dziś kompleks zabudowań klasztornych pochodzi z okresu największego rozkwitu opactwa cysterskiego w Lądzie (1651–1743). Od 4 lutego 1890 r. mieści się tu parafia pw. św. Mikołaja i NMP. Obecnie zespołem klasztornym opiekują się Salezjanie.

Opis

Zachowany kompleks zabudowań klasztornych pochodzi z okresu największego rozkwitu opactwa (1651–1743).

KLASZTOR

Gotycki kapitularz pochodzi z 2 poł. XIV w., został poddany barokizacji w 1725 r. Stiukowy ołtarz kapitularza przypisany jest Pompeo Ferrariemu. Ściany zdobi sześć symbolicznie skomponowanych obrazów ujętych w stiukowe ramy. Wykonał je anonimowy malarz w pierwszej dekadzie XVIII w. Każdemu z większych obrazów odpowiada umieszczony w dolnej partii mały medalion z odpowiednio dobranym symbolem. Treść poszczególnych scen zaczerpnięta jest ze Starego Testamentu. W zapleckach stalli z czterech stron otaczających kapitularz przedstawiono świętych i błogosławionych zakonu cysterskiego.

Krużganki klasztorne z XIV wieku ozdobione malowidłami Adama Swacha.

Oratorium św. Jakuba Apostoła (dawna Kaplica) powstało w 2 poł. XIV w. Jest bogato zdobione polichromią, która pochodzi z ok. 1372 r. stanowi najcenniejszy zabytek sztuki średniowiecza w Polsce.

Na pierwszym piętrze skrzydła południowego znajduje się Sala Opacka obecnie mieści się tam Biblioteka seminarium, która przechowuje inkunabuły i stare druki. Uwagę przyciąga fresk, który pokrywa cały sufit sali, jego autorem jest Adam Swach. Malowidło to powstało w 1722 roku.

Lądzki skarbiec zdobi m.in. traktat "De Homine" Galeottusa Martusia z 1474 r. oraz manierystyczna monstrancja i okazały pacyfikał - krzyż z relikwiami.

Jednym z najcenniejszych zabytków pochodzących z klasztoru lądzkiego jest tzw. patena kaliska, lądzka, inaczej patena Mieszka III Starego. Obecnie patena znajduje się w kolegiacie pw. Wniebowzięcia Panny Marii w Kaliszu, trafiła tam prawdopodobnie po kasacie opactwa w Lądzie w 1819 r.

Obecnie, od 1952 r. w zabudowaniach klasztornych znajduje się siedziba Wyższego Seminarium Duchownego Towarzystwa Salezjańskiego.

KOŚCIÓŁ POCYSTERSKI

Kościół pocysterski NMP i św. Mikołaja. Wnętrze kościoła jest bardzo bogato wyposażone i ozdobione dekoracją stiukową, rzeźbiarską i malarską.

Trzykondygnacyjny ołtarz główny powstał w 1721 r. w Głogowie na Śląsku.

Ołtarz św. Krzyża wykonany został wg. Projektu Pompeo Ferrariego.

Ołtarz św. Franciszka z Asyżu, pierwotnie św. Benedykta ufundowany został w 2 pot. XVIII w.

Monumentalne organy zbudowane przez brata cysterskiego, mistrza Józefa Koeglera są dwudziestogłosowym instrumentem z piękną dekoracją rzeźbiarską i snycerską. Generalny remont zakończony w 2002 r. przywrócił organom ich cysterską i barokową świetność.

Wzdłuż ścian prezbiterium stoją bogato rzeźbione, dębowe stalle wykonane ok. 1680 r. przez cystersa Bartłomieja Adriana.

Ambona z 1735 r. wykonana została przez snycerzy i rzeźbiarzy z Rawicza i Rydzyny. Dekoracja rzeźbiarska jest rokokowa. Drzwi, balustradę i kosz zdobią płaskorzeźby przywołujące ewangeliczne przypowieści. Dodatkowo kosz otaczają figury czterech siedzących ewangelistów. Na bogato zdobionym baldachimie umieszczono figury Ojców Kościoła, nad którymi góruje św. Bernard z Clairvaux.

W narożnikach nawy głównej od 1735 r. znajdują się cztery bliźniaczo podobne konfesjonały.

Na uwagę zasługuje kopuła transeptu, zwana Kopułą Małą. Jej polichromia powstała w 1730 r.

Sklepienie prezbiterium, transeptu oraz obiegający je gzyms zostały pokryte w ostatniej dekadzie XVII w. niezwykle bogatą dekoracją stiukową o motywach roślinnych z puttami, kartuszami i muszlami, stanowiącą najwyższy poziom tego typu realizacji w ówczesnej Europie.

Zachwycająca jest również polichromia 38 metrowej kopuły nawy głównej wykonana przez Jerzego Wilhelma Neunhertz, pod program, który ułożył sam opat Łukomski. Poświęcona jest Apoteozie Kościoła.

Ponadto we wnętrzu znajdują się: nagrobek opata Mikołaja Łukomskiego, stiukowy pomnik z namalowanym na blasze portretem abp Krzysztofa Antoniego Szembeka, jak również marmurowa tablica upamiętniająca 152 kapłanów i zakonników, więźniów obozu dla duchowieństwa, jaki hitlerowcy zorganizowali w latach 1940–1941 w Lądzie. Większość z nich oddała życie w obozie zagłady w Dachu.

Data lub czas powstania

XVII w.

Historia

Klasztor w Lądzie został ufundowany przez księcia Mieszka Starego.

Najnowsze badania pokazują natomiast dosyć jednoznacznie, że od samego początku macierzą Lądu było Łekno. Pierwsze wiarygodne dane historyczne pochodzą dopiero z lat dziewięćdziesiątych XII wieku., w których mówi się, że w 1191 r., prawdopodobnie z powodów ekonomicznych, opactwo to zostało zlikwidowane. Jednak po interwencji Mieszka III Starego w Kapitule Generalnej zakonu w Citeaux w 1193 r. zakonnicy powrócili do Lądu i na przełomie XII i XIII wieku rozpoczęli prace nad nieistniejącym już dziś romańskim kościołem. Prawdopodobnie cystersi lądzcy w uposażeniu pierwotnym otrzymali piętnaście wsi, które ze względu wielkość uposażenia nadano im w dwóch etapach.

Do końca XIV w. klasztor lądzki był w posiadaniu nadań w ok. 57 miejscowościach. Był też właścicielem dwóch miasteczek Lądka (prawa miejskie od 1269 r.) i Zagórowa (prawa miejskie od 1407 r.).

W wieku XIII opactwo lądzkie odgrywało dużą rolę w życiu politycznym i kulturalnym Wielkopolski. Tu m.in. za sprawą księcia wielkopolskiego Przemysła II zawarto ugodę pomiędzy księciem sieradzkim Leszkiem a księciem kujawskim Ziemowitem. Opaci lądzcy w XIII w. uczestniczyli też w wielu ważnych wydarzeniach związanych z organizacją i życiem zakonu cystersów na ziemiach polskich.

W roku 1331 klasztor lądzki i dobra skupione w jego okolicy zostały spustoszone przez Krzyżaków.

W roku 1394 doszło do konfliktu m.in. między klasztorem łekneńskim i lądzkim a arcybiskupem gnieźnieńskim Dobrogostem, który na te opactwa nałożył obowiązek zapłacenia dziesięcin od dziesięcin na rzecz Stolicy Apostolskiej. Obydwa klasztory nie podporządkowały się temu zarządzeniu, w wyniku czego arcybiskup nałożył na nie ekskomunikę, ogłaszając to w wielu kościołach. Działania te spowodowały protest obydwu opactw. Dalsze losy tej sprawy, ze względu na brak źródeł, nie są znane.

Od czasu rządów opata Jana Wysockiego klasztor zaczął się stopniowo dźwigać z kryzysu lat pięćdziesiątych XVI w. W tym czasie wznowiono nowicjat oraz wybudowano nowy pałac opacki.

W porównaniu z innymi klasztorami na ziemiach polskich opactwo lądzkie funkcjonowało nie najgorzej. Według notatki powizytacyjnej z 1580 r. w Lądzie było czternastu zakonników, w tym jedenastu kapłanów.

Za Jana Zapolskiego (1644–1689) podjęto budowę nowego kościoła; opat ten prowadził też działania w kierunku edukacji młodzieży szlacheckiej, a w czasie najazdu szwedzkiego wystawiał chorągwie wojska.

Największy rozkwit opactwo lądzkie przeżywało za czasów opata Antoniego Łukomskiego (1697–1750). Za jego rządów podjęto budowę zachodniej części kościoła, podwyższono wieże kościelne i dokonano przebudowy klasztoru. Wyposażył on wnętrze kościoła, odbudował i naprawił też niektóre kościoły w dobrach klasztornych. Jego staraniem wybudowano również osobny dom dla nowicjatu.

Jego następcą został Konstanty Iłowiecki (1750–1777), który w latach 1753–1765 był wikariuszem generalnym. W wyniku jego działań, po pożarze drewnianego kościoła w Lądku wzniesiono murowaną świątynię.

Od roku 1777 godność opacką w Lądzie sprawował Benedykt Lubstowski (1777–1791), który również był wikariuszem generalnym w latach 1784–1788.

Od roku 1793 opactwo znalazło się pod zaborem pruskim. Do 1796 r. dokonano licznych sprzedaży i długoterminowych wydzierżawień dóbr klasztornych. W 1796 r. klasztorowi odebrano większość dóbr, pozostawiając jedynie 12 mórg ogrodu i łąki. W 1819 r., po przejściu Lądu pod zabór rosyjski, arcybiskup Malczewski wydał bullę kasującą opactwo cysterskie. W momencie kasaty w klasztorze przebywało trzydziestu zakonników (w tym siedmiu kleryków). W 1888 r. budynki klasztorne wystawiono na licytację w urzędzie powiatowym w Słupcy. Nabył je za 3000 rubli w imieniu biskupa kujawsko-kaliskiego ks. Karol Jankowski z przeznaczeniem na dom księży emerytów. Ostatecznie jednak biskup odstąpił te budynki hrabiemu Przeździeckiemu.

Obiekty klasztorne do 1901 r. popadały w ruinę. Natomiast w kościele klasztornym w dniu 4 lutego 1890 r. erygowano parafię diecezjalną.

Po pierwszej wojnie światowej zabudowania klasztorne i kościół znalazły się w bardzo złym stanie technicznym. W 1921 r. zostali tu sprowadzeni oo. salezjanie, którzy utworzyli Niższe Seminarium Duchowne. W latach 1939–1941 w obiektach poklasztornych znajdował się hitlerowski obóz przejściowy dla 152 kapłanów, głównie diecezji włocławskiej oraz poznańskiej i gnieźnieńskiej. W 1952 r. powołano do życia Wyższe Seminarium Duchowne Zgromadzenia Salezjanów afiliowane do Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W latach 1973–1982 przeprowadzono gruntowny remont kościoła i klasztoru, a Seminarium otrzymało nagrodę w konkursie Ministerstwa Kultury i Sztuki dla użytkowników zabytków za 1980 r.

W 2006 roku przeprowadzono wstępne, sondażowe badania wykopaliskowe. Prace te będą kontynuowane i należy mieć nadzieję, że pozwolą rozwikłać wiele obecnie istniejących niejasności.

Forma ochrony prawnej

Wpisy w wojewódzkim rejestrze zabytków:

• Pocysterski zespół klasztorny w Lądzie – Kościół pw. NMP i św. Mikołaja, nr rej.: 540/Wlkp/A z 1968-05-27
• Zespół klasztoru cystersów, obecnie salezjanów w Lądzie – Ogrodzenie ogrodu i cmentarza z bramą, nr rej.: 540/Wlkp/A z 1968-05-27
• Zespół klasztoru cystersów, obecnie salezjanów w Lądzie – Ogród klasztorny z podwórzem gospodarczym, nr rej.: 540/Wlkp/A z 2007-11-30
• Zespół klasztoru cystersów, obecnie salezjanów w Lądzie – Ogród klasztorny z podwórzem gospodarczym, nr rej.: 540/Wlkp/A z 1968-05-27
• Pocysterski zespół klasztorny w Lądzie – Kościół pw. NMP i św. Mikołaja, nr rej.: 540/Wlkp/A z 2007-11-30
• Pocysterski zespół klasztorny w Lądzie, nr rej.: 540/Wlkp/A z 2007-11-30
• Pocysterski zespół klasztorny w Lądzie, nr rej.: 540/Wlkp/A z 1968-05-27
• Pocysterski zespół klasztorny w Lądzie – Klasztor, nr rej.: 540/Wlkp/A z 1968-05-27
• Pocysterski zespół klasztorny w Lądzie – Klasztor, nr rej.: 540/Wlkp/A z 2007-11-30
• Zespół klasztoru cystersów, obecnie salezjanów w Lądzie – Cmentarz zakonny, obecnie park, nr rej.: 540/Wlkp/A z 1968-05-27
• Zespół klasztoru cystersów, obecnie salezjanów w Lądzie – Cmentarz zakonny, obecnie park, nr rej.: 540/Wlkp/A z 2007-11-30
• Zespół klasztoru cystersów, obecnie salezjanów w Lądzie – Ogrodzenie ogrodu i cmentarza (z bramą), nr rej.: 540/Wlkp/A z 2007-11-30

Źródła, informacje w Internecie

Informacje w niniejszej karcie zostały opracowane m. in. na podstawie oficjalnego serwisu internetowego prezentującego polską część Europejskiego Szlaku Cysterskiego, www.szlakcysterski.org, projektu sfinansowanego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.