Zespół klasztorny cystersów w Lubiążu

Cysterski zespół klasztorny w Lubiążu jest drugim co do wielkości obiektem sakralnym na świecie. Kompleks ma powierzchnię dwa i pół razy większą od zamku na Wawelu, a długość fasady wynosi 223 metry i jest to najdłuższa fasada barokowa w Europie.

Opis

KLASZTOR

Obiekt wielokrotnie przebudowywany. Jest to najgorzej zachowana część założenia. Od 1989 r. dzierżawcą całego kompleksu klasztornego jest Fundacja Lubiąż, która prowadzi prace renowacyjne.

Pałac Opacki znajduje się w skrzydle północnym. Jego najbardziej reprezentacyjnym pomieszczeniem jest Sala Książęca – ma niewiele sobie równych dzieł w całej Europie, jest najwspanialszym barokowym wnętrzem reprezentacyjnym na Śląsku. Zajmuje dwie górne kondygnacje i wypełnia całkowicie wschodnią część budynku opackiego. W części zachodniej Sali znajduje się trybuna muzyczna o mocno wybrzuszonej balustradzie.

Na uwagę zasługują duże walory artystyczne i wspaniały wystrój malarski, rzeźbiarski i dekoracyjny: wielkie malowidło plafonu, namalowany przez Christiana Philippa Bentuma w 1737 r. (300 m2), z apoteozą wiary katolickiej, należy do największych obrazów olejnych europejskiej sztuki.

Drugą salą reprezentacyjną Pałacu jest Letni Refektarz znajdujący się na parterze skrzydła zachodniego. Wystrój jest dziełem Michała Willmanna z 1692 r., którego głównym elementem jest plafon.

Na pierwszym i drugim piętrze w południowej części obiektu zachowały się liczne pierwotne cele zakonników, pomieszczenia do studiów oraz sale mieszczące niegdyś zbiory klasztorne. Znajduje się tutaj również Biblioteka – zajmuje dwa górne piętra ryzalitu południowego. Jest to największe i zarazem najokazalsze barokowe wnętrze biblioteczne Śląska. W ryzalicie południowym znajduje się również Zakonny Refektarz Letni.

KOŚCIÓŁ POCYSTERSKI

Kościół klasztorny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny na początku XIX w. przestał pełnić funkcje sakralne. Jest to kościół trójnawowy, bazylikowy z transeptem i prezbiterium z obejściem. Wybudowany został w XIII w. w stylu gotyckim, a w latach 1672–1681 poddany gruntownej przebudowie, której efektem był barokowy wystrój wnętrz oraz zachodniej części budynku obejmującej wejście i elewację. Jego powierzchnia wynosi 1703 m2, a kubatura 44000 m3.

Kaplica Loretańska – wzniesiona przy północnym ramieniu transeptu ok. 1710 r. Stanowi ona udaną kopię Casa Santa w Loreto.

Kaplica Książęca – wzniesiona w latach 1311–1312, zachowała się do naszych czasów niestety w opłakanym stanie.

POZOSTAŁE OBIEKTY POCYSTERSKIE

Kościół Świętego Jakuba – prawdopodobnie jest to najstarsza budowla w tym kompleksie, wielokrotnie odbudowywany i przebudowywany. Obecny kształt uzyskał w latach dziewięćdziesiątych XVII w . Był kościołem parafialnym dla świeckich pracowników klasztoru.

Budynek Bramny – z 1601 r. Obecnie zamieszkały. Jego północna elewacja jest bogato zdobiona – wymaga przeprowadzenia prac konserwatorskich.

Dawny browar i piekarnia – obiekt ten wzniesiony w pierwszych latach XVIII w., gruntownie przebudowany w XIX i XX w.

Budynek przybramny (dawny szpital klasztorny) – jest to budynek przylegający do budynku bramnego.

Budynek narożny – dawna kancelaria klasztorna. Zbudowany na początku XVIII w. Elewacja jest ozdobiona zegarem słonecznym.

Dawny dom oficjalistów klasztornych – wybudowany na początku XVIII w.

Dawny dom rzemieślników klasztornych – zbudowany na początku XVIII w.

Dawna stodoła – budynek użytkowany. Obecnie znajduje się tam Karczma Cysterska.

Data lub czas powstania

XII w.

Historia

Fundacja klasztoru cysterskiego w Lubiążu nastąpiła w 1175 r. Inicjatorem przedsięwzięcia był książę Bolesław Wysoki, który szarych mnichów sprowadził z Pforty nad Saalą. Na pierwszym miejscu listy darowizn w dokumencie z 1175 r. wymieniono Lubiąż wraz z kościołem św. Jana, targiem i przeprawą na Odrze. Było to zapewne pierwsze terytorium, jakie otrzymali cystersi z woli Bolesława Wysokiego już w 1163 r.

Na pocz. XIII w. cystersi lubiąscy dysponowali sześcioma kościołami parafialnymi.

W roku 1201 zmarł Bolesław Wysoki. Pochowano go w kościele klasztornym w Lubiążu, który stał się odtąd książęcym mauzoleum Piastów śląskich.

Najazd mongolski i przegrana przez Henryka II Pobożnego bitwa pod Legnicą w 1241 r. były ciosem dla gospodarki klasztoru. Choć sam Lubiąż nie ucierpiał, to jednak wiele jego wsi zostało spalonych. Zamieszanie pogłębiły akcje rewindykacyjne okolicznych feudałów. Pomimo zrezygnowania z części wcześniejszych nadań, cystersi lubiąscy dysponowali dużą liczbą majątków, jak żaden inny klasztor w środkowowschodniej Europie.

W wyniku postępującego rozbicia dzielnicowego Śląska dobra klasztorne znalazły się pod władzą wielu książąt. Opaci zmuszeni byli w swej działalności uwzględniać interesy wielu książąt.

W wieku XV znajdujący się w rozkwicie klasztor dotknęło wiele klęsk między innymi najazdy husyckie co pogłębiło upadek gospodarczy opactwa. 30 czerwca 1432 r. husyci najechali sam klasztor i niemal doszczętnie go spalili. Ocalał jedynie kościół św. Jakuba i nieliczne zabudowania gospodarcze. Konwent uciekł do Wielkopolski i do Wrocławia i stracił czternastu mnichów.

Po stratach powstałych w wyniku reformacji przywrócił klasztorowi znaczenie i podźwignął go z ruiny opat Mateusz Rudolf z Hennersdorf (1608–1636). Jego dzieło zostało zniszczone na skutek wojny trzydziestoletniej. W roku 1632 Lubiąż splądrowali Saksończycy, a w 1639 r. zajęli go Szwedzi. Mnisi wrócili do klasztoru w 1649 r. po wieloletnim pobycie na wygnaniu we Wrocławiu i Krośnie Odrzańskim.

Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej rozpoczął się w dziejach Lubiąża okres największego rozkwitu. Oprócz A. Freibergera wkład w rozbudowę kompleksu klasztornego oraz w podnoszenie znaczenia fundacji lubiąskiej wnosili kolejni opaci. Za ich rządów wzniesiona została w Lubiążu jedna z największych budowli klasztornych w Europie.

W roku 1740 Śląsk przeszedł pod panowanie Prus. W roku 1767 ogłoszono dekret królewski, na mocy którego klasztor zmuszony został do realizacji polityki merkantylistycznej Fryderyka II. Zorganizowano wtedy w dobrach klasztornych liczne manufaktury i wyekwipowano dwadzieścia dziewięć okrętów, co w rezultacie przyczyniło się do dalszego wzrostu zadłużenia Lubiąża.

Sekularyzacja opactwa nastąpiła 21 listopada 1810 r. W momencie kasacji konwent liczył, bez opata, czterdziestu siedmiu braci, dwóch kleryków i dwóch konwersów.

Zabudowania gospodarcze klasztoru po 1817 r. zamieniono na stadninę, szkołę i mieszkania dla urzędników. W 1830 r. w obszernych fragmentach opactwa urządzono zakład dla obłąkanych. Kościół św. Jakuba przekazano w 1837 r. gminie protestanckiej, która użytkowała go do 1945 r. W latach 1940–1945 mieściła się w Lubiążu fabryka broni, a w okresie 1945–1948 szpital Armii Radzieckiej.

Od roku 1950 w pomieszczeniach klasztornych znajdowały się różnego rodzaju magazyny. Część budynków gospodarczych rozebrano w 1956 r., a w pozostałych urządzono mieszkania. Od 1967 r. pałac opatów przejęło Muzeum śląskie, urządzono w nim magazyny muzealne. W latach 1975–1996 przeprowadzono renowację Sali Książęcej. Od roku 1989 opiekę nad obiektem sprawuje Fundacja Lubiąż.

Źródła, informacje w Internecie

Informacje w niniejszej karcie zostały opracowane m. in. na podstawie oficjalnego serwisu internetowego prezentującego polską część Europejskiego Szlaku Cysterskiego, www.szlakcysterski.org, projektu sfinansowanego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.