Opactwo cysterskie w Oliwie

Pierwsze notatki o Oliwie wiążą się z zaproszeniem wysłanym przez księcia pomorskiego do budowy w tym miejscu klasztoru dla konwentu cystersów przybyłych z Kołbacza. Wkrótce mała osada stała się istotnym ośrodkiem religijnym na Pomorzu Gdańskim.

Opis

KLASZTOR

Budynki byłego klasztoru cysterskiego należą od 1957 r. do Gdańskiego Seminarium Duchownego. W jego murach utworzono Muzeum Archidiecezjalne.

W skrzydle zachodnim mieszczą się: Kaplica Mariacka, zakrystia oraz tzw. Sala Pokoju Oliwskiego.

Ściany wielkiego refektarza znajdującego się w skrzydle południowym zostały ozdobione boazeriami, pochodzącymi z końca XVI w. oraz XVIII-wieczną galerią podobizn 50 opatów oliwskich, natomiast łuki arkadowe sklepień zostały w drugiej połowie XVIII w. wypełnione ośmioma scenami z życia św. Bernarda.

Krużganki pochodzą z XIV w. We wschodnim zachowało się pięć oryginalnych zworników figuralnych z II poł. XIII w.

Od strony północnej do krużganka i wirydarza przylega kościół opacki – dzisiejsza Archikatedra pw. św Trójcy.

Do zespołu klasztornego należały również inne budowle znajdujące się poza granicami dzisiejszego Seminarium: Pałac Opatów (tzw. Stary i Nowy).

Szafarnia – zbudowana za czasów opata Mikołaja Muskendorfa jako spichrz.

Spichlerz Opacki – obecnie mieści się w nim Oddział Etnograficzny Muzeum Narodowego w Gdańsku. Zbudowany w 1723 r. Między tym spichrzem a katedrą znajduje się barokowa brama z 1608 roku.

Spichlerz Klasztorny – prawdopodobnie z XIV wieku.

Stajnia Opacka – obecnie składnica muzealna Muzeum Etnograficznego. Jest to parterowy budynek z XVIII wieku.

Dom Bramny – Wielka Brama klasztoru oliwskiego, nazywana również Domem Zarazy. Prawdopodobnie z XIV w. Gotyckie wnęki i dwa zegary słoneczne. Po wojnie budynek spłonął. Został odbudowany i od tego czasu jest siedzibą lokalnych władz administracyjnych. Nie jest udostępniony zwiedzającym.

KOŚCIÓŁ POCYSTERSKI

W 1976 r. katedra otrzymała tytuł Bazyliki Mniejszej, a w 1992 r. została podniesiona do rangi Archikatedry.

Większość wyposażenia pochodzi z czasów nowożytnych z okresów renesansu i baroku – jest ono często bardzo wysokiej klasy artystycznej: ołtarze, epitafia, nagrobki, stalle i prospekty organowe.

W prezbiterium znajduje się monumentalny ołtarz główny z 1688 r. ufundowany przez opata Michała Antoniego Haskiego. Autorem tej kompozycji dwustrefowej jest Andrzej Schluter młodszy.

Cennym zabytkiem są wielkie organy oliwskie wykonane w 1788 r. przez Jana Wilhelma Wulff z Ornety, sprowadzonego do Oliwy przez Opata Jacka Rybińskiego. Postaci aniołów wypełniają prospekt organów. Ten sam artysta wykonał w 1762 r. tzw. małe organy. Organy te wraz z pozytywem, wykonanym w 1968 r. tworzą trzyczęściowy instrument i mają w sumie 7876 piszczałek objętych 110 rejestrami.

Ambit, czyli obejście wokół prezbiterium, zostało zbudowane w XV w. Znajduje się tam częściowo odkryte romańskie przejście, prowadzące zapewne do oratorium z XII w. oraz epitafia poświęcone Reinholdowi Heidensteinowi (sekretarzowi króla Stefana Batorego) oraz Dithardowi – pierwszemu opatowi Oliwy.

Dopełnieniem oliwskiego kościoła są m.in.: niezmiernie bogato dekorowana barokowa ambona, tabernakulum z 1735 r., rokokowe kaplice św. Jana Nepomucena  i kaplica św. Krzyża, grobowiec książąt pomorskich, nagrobek rodziny Kosów, krypta biskupia, zabytkowe żyrandole, baldachimy, feretron z 1788 r. przedstawiający Matkę Boską Oliwką z Dzieciątkiem, renesansowe ławy z XVII w. i boczne ołtarze, barokowy portal z piaskowca.

Kościół św. Jakuba – zbudowany został tuż przed 1300 r., jako kościół parafialny. Obecnie jest to kościół filialny parafii archikatedralnej. Wewnątrz można zobaczyć ołtarz, ambonę i konfesjonał w stylu rokoko oraz sześć płyt nagrobnych z XVII i XVIII w.

Data lub czas powstania

1178 r. (XII w.)

Historia

Najbardziej prawdopodobną datą powołania fundacji oliwskiej jest 1178 r. Powszechnie przyjmuje się, że fundatorem opactwa oliwskiego był książę pomorski Sambor I, choć niewykluczone, że fundatorem mógł być sam Świętopełek.

Placówkę oliwską obsadzili zakonnicy z konwentu cysterskiego w Kołbaczu.

Od XV w. cystersi prowadzili szkołę klasztorną z podziałem na nowicjacką i świecką.

Cystersi oliwscy byli przejściowo lub na stałe w posiadaniu kilku jezior. Od 1305 r. cystersi mieli prawo zbierania bursztynu. W tym też roku opactwo uzyskało regale nadbrzeżne i prawdopodobnie łowieckie. Opactwo posiadało także uprawnienia bartnie i być może regale karczemne. Cystersi prowadzili też ożywioną działalność folwarczną. Oprócz tego klasztor posiadał immunitet ekonomiczny i sądowy.

Klasztor oliwski był też ważnym centrum rozwoju intelektualnego Pomorza Gdańskiego.

W latach 1672–1702 działała tu drukarnia cysterska. Jej inicjatorem był przeor Michał Antoni Hacki. Przy drukarni uruchomiono papiernię, introligatornię i odlewnię czcionek.

Opactwo i jego posiadłości były wielokrotnie niszczone w wyniku najazdów pruskich, licznych wojen i konfliktów, które przetoczyły się przez Pomorze Gdańskie. Pierwszych zniszczeń opactwo doznało już w 1226 r. i miało to związek z działaniami odwetowymi Prusów za misyjne zaangażowanie cystersów w ziemi pruskiej. Najazd z tego roku zakończył się zniszczeniem klasztoru i uprowadzeniem konwentu oraz zamordowaniem opata Ethelera.

Opactwo ucierpiało niejednokrotnie od Krzyżaków. W roku 1577 protestanci gdańscy napadli na klasztor niszcząc kościół i posiadłości opactwa. Po zwycięstwie króla gdańszczanie od 1578 r. odbudowywali opactwo uiszczając odszkodowanie. W wyniku owej odbudowy kościół i klasztor zmieniły wygląd architektoniczny.

Wreszcie w okresie konfliktów polsko-szwedzkich XVII w., w 1629 r. opactwo zostało spustoszone, a klasztor zniszczony przez admirała szwedzkiego Karola Karlssonna.

Od 1466 r. zaczęły się zakusy, by oderwać Oliwę (podobnie jak Pelplin) od prowincji bałtyckiej i włączyć do polskiej prowincji cysterskiej.

W 1580 r., doszło do silnych nacisków prowincji polskiej, w tym w kancelarii królewskiej, w wyniku których Oliwa (a także Pelplin) weszła w skład prowincji polskiej cystersów, a prawo do wizytowania przeszło na komisarza tejże prowincji.

W wyniku pierwszego rozbioru Polski klasztor oliwski znalazł się w obrębie państwa pruskiego. Sytuacja kryzysowa pogłębiała się w początku XIX stulecia. Wówczas Fryderyk II skonfiskował cysterskie majątki, a zubożały klasztor z powodu braku kandydatów wyludniał się.

W dniu 1 października 1831 r. władze pruskie zlikwidowały klasztor Cystersów. Niedługo potem zmarli ostatni zakonnicy, a kościół pocysterski przydzielono parafii katolickiej.

Cystersi do Oliwy przybyli ponownie w kwietniu 1945 r., osiadając przy ul. Polanki 131. Kompleks cysterski położony jest w północno-wschodniej części dzisiejszej dzielnicy Gdańsk Oliwa. Po kasacie kościół klasztorny przemianowano na katedrę, a w zabudowaniach klasztornych mieści się Kuria Biskupia i Seminarium Diecezjalne. Szarym mnichom przekazano kościół pw. Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej i podporządkowano organizacyjnie Polskiej Kongregacji Cystersów. Z racji braków kadrowych i odpowiedniej liczby powołań nie utworzono opactwa, a jedynie przeorat simplex.

Forma ochrony prawnej

W 2017 r. Prezydent RP nadał obiektowi miano Pomnika Historii.

Wpisy w wojewódzkim rejestrze zabytków:

• Opactwo cysterskie w Oliwie – Palmiarnia w parku, nr rej.: 366 z 1971-04-20
• Opactwo cysterskie w Oliwie – Park opacki, nr rej.: 1 z 1971-01-15
• Opactwo cysterskie w Oliwie – Szafarnia, nr rej.: 19 z 1959-11-24
• Opactwo cysterskie w Oliwie – Nowy pałac opacki, nr rej.: 362 z 1971-04-20
• Opactwo cysterskie w Oliwie – Stajnia, nr rej.: 364 z 1971-04-20
• Opactwo cysterskie w Oliwie, nr rej.: 47 z 1956-11-14
• Opactwo cysterskie w Oliwie – Kościół, obecnie katedra pw. Świętej Trójcy, nr rej.: 47 z 1956-11-14
• Opactwo cysterskie w Oliwie – Klasztor, obecnie seminarium duchowne, nr rej.: 47 z 1956-11-14
• Opactwo cysterskie w Oliwie – Mur klasztorny obronny, nr rej.: 47 z 1956-11-14
• Opactwo cysterskie w Oliwie – Stary pałac opacki, nr rej.: 362 z 1971-04-20
• Opactwo cysterskie w Oliwie – Dom bramny, nr rej.: 327 z 1967-02-27
• Opactwo cysterskie w Oliwie – Wiatrak przy spichrzu, nr rej.: 328 z 1967-02-27
• Opactwo cysterskie w Oliwie – Spichrz, nr rej.: 363 z 1971-04-20

Dostępność

Katedra otwarta: odpłatność za grupy – na miejscu; przewodnicy, organizacja zwiedzania na terenie Gdańskiego Seminarium Duchownego – konieczne wcześniejsze zgłoszenia.

Źródła, informacje w Internecie

Informacje w niniejszej karcie zostały opracowane m. in. na podstawie oficjalnego serwisu internetowego prezentującego polską część Europejskiego Szlaku Cysterskiego, www.szlakcysterski.org, projektu sfinansowanego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.