Pocysterski zespół klasztorny w Pelplinie

Dawne opactwo cysterskie wybudowane w XIII i XIV w. Na uwagę zasługuje znajdujący się w Bazylice Katedralnej ołtarz główny – największy w tej części Europy.

Opis

KLASZTOR

Obecnie w kompleksie budynków pocysterskich mieści się Liceum Katolickie Collegium Marianum oraz Wyższe Seminarium Duchowne.

Trzy skrzydła klasztorne uległy wielokrotnym przekształceniom. Obecny stan pochodzi z lat daleko idącej przebudowy 1859–1868. Najbardziej zmieniono układ skrzydła zachodniego. W skrzydle południowym natomiast znajduje się zachowany jeszcze w formie pierwotnej refektarz. Jest to najstarsza cześć klasztoru (XIII w.)

W północnym krużganku na jednej ze ścian znajduje się dwustrefowe malowidło ścienne ze sceną Umywania nóg w dolnej oraz Ukrzyżowania i postaciami proroków Izajasza i Jeremiasza, opata i mnicha cysterskiego w wyższej strefie , pochodzące być może z 2 poł XIV w. W okresie nowożytnym zaopatrzono krużganki w liczne dzieła snycerki i malarstwa. Pod koniec XVII w. zawieszono we wszystkich krużgankach, pod łukami żeber sklepiennych, barokowe obrazy olejne przedstawiające sceny ze Starego i Nowego Testamentu.

W 1603 r. wykonano dębowe drzwi do kapitularza, w północnym krużganku ustawiono w 1609 r. dębowe ławy z dekorowanymi zapleckami.

Kapitularz w 1864 r. został przekształcony na kaplicę Collegium Marianum pw. Krzyża Świętego.

Od początku istnienia klasztor pelpliński posiadał zasobną bibliotekę. Jej zbiory zostały przejęte przez istniejącą do dziś Bibliotekę Seminaryjną. Obejmuje ok. 2000 rękopisów, starodruków, inkunabułów m.in.: pięknie iluminowany pergaminowy psałterz (pocz. XIV w.), pergaminowy graduał (XIV w.), dzieło Petrusa Lombardusa Commentaria in epistoles beati Pauli cum textu eiusdem (XIII w.), dzieło św. Augustyna De civitate dei (XV w.), kilkaset kodeksów.

Wiele cennych eksponatów dziedzictwa kulturowego Pomorza znajduje się w Muzeum Diecezjalnym. Madonny Szafkowe (XII i XIII w.), rzeźby, obrazy, szaty liturgiczne, i liczne przedmioty sakralne i Biblia Gutenberga – jeden z najcenniejszych zabytków piśmiennictwa, stanowiący jeden z 47 egzemplarzy zachowanych na świecie.

KOŚCIÓŁ POCYSTERSKI

Pocysterska Bazylika w Pelplinie jest drugim, co do wielkości, po kościele NMP w Gdańsku, obiektem w Polsce. Ze względu na swoje znaczne rozmiary kościół pelpliński zaliczany jest do najbardziej monumentalnych budowli sakralnych gotyku ceglanego. Najstarsze wyposażenie kościoła pochodzi dopiero z XV w., wcześniejsze niestety nie zachowało się.

Do wyjątkowych zabytków sztuki snycerskiej zalicza się zespół dębowych stall. Powstały w 1433 r. i obejmują 42 siedziska. Zdobione są bardzo bogatą ornamentyką zoomorficzną i roślinną i maswerkami. Rozczłonkowane zostały w 1842 r. Dziełem o najwyższym poziomie artystycznym jest 22 siedziskowa stalla opata ze scenami pasyjnymi.

Kolejnym, interesującym dziełem snycerki i malarstwa jest zespół ponad 20 ołtarzy pochodzących przede wszystkim z XVII w. (ok. 1620–1670). Trzy z nich wykonane są z marmuru, dwa ze stiuku, a reszta z drewna.

Najokazalszy jest wielokondygnacyjny, dekorowany licznymi rzeźbami ołtarz główny z lat 1623–1624. Jest dziełem fundacji opata Leonarda Rembowskiego i wyróżnia się obrazami Hermana Hana, Koronacją NMP w wielostrefowym ujęciu z rzeszą świętych i wieloma portretami współczesnych i historycznych postaci.

Wyposażenie wnętrza dopełnia wspaniała barokowa ambona, którą w 1682 r. wykonał snycerz Mateusz Scholler z Gniewa.

W niewielkiej odległości od ambony znajdują się bogato dekorowane organy barokowe , powstałe pod wpływem późnego manieryzmu niderlandzkiego. Instrument wykonał organmistrz Jan Jerzy Wolff z Gdańska przy udziale Daniela Nitrowskiego w latach 1677–1680. Sekcję główną i pozytyw dolny wieńczą grupy rzeźbiarskie Wniebowstąpienia Chrystusa i Wniebowzięcia NMP z całopostaciowymi figurami w silnie poruszonych pozach.

Z wyposażenia kościoła na uwagę zasługują również: pozłacany, kamienny posąg Mściwoja II z I poł. XVII w., dwa prawie 2 metrowe brązowe świeczniki z początku XVIII w., rokokowe konfesjonały i ławki wykonane ok. 1760 r., kilka płyt epitafijnych. Ze złotnictwa cysterskiego warto wspomnieć o kielichu datowanym na 2 poł. XIV w. Większość przyborów liturgicznych pochodzi z XVII i XVIII w.

Zabytkowe wyroby złotnicze i parlamenty przechowywane są w zakrystii, skarbcu katedralnym lub w Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie.

Na poddaszu kościoła znajduje się jedyny w swoim rodzaju zabytek techniki, jakim jest zachowany wyciąg deptakowy z końca XVI w., służący do transportu ciężkich elementów konstrukcji dachowej.

Data lub czas powstania

XIII w.

Materiał budowlany

Zespół zbudowany z cegły.

Historia

Pierwotna fundacja opactwa pelplińskiego związana jest z osobą księcia tczewskiego Sambora II, który co najmniej od lat pięćdziesiątych XIII w. znajdował się w ostrym konflikcie z cystersami oliwskimi. Wystąpił on z inicjatywą założenia nowego opactwa, którego macierzą miał być klasztor w Doberanie. Nowy klasztor miał powstać we wsi Pogódki, w czerwcu 1258 r. Starania Sambora wsparł też biskup włocławski Wolimir, zwracając się w 1261 r. z formalną petycją do kapituły generalnej w Citeaux i dokonując konsekracji cmentarza klasztornego w Pogódkach w 1263 r.

Późniejsze zawirowania polityczne spowodowały, że władzę w opuszczonej dzielnicy tczewskiej objął Mściwoj II, bratanek Sambora. On to wystawił dokument z datą 2 stycznia 1274 r. nadający cystersom wielki kompleks majątkowy w ziemi tymawskiej, na prawym brzegu dolnej Wierzycy, a także wieś Pelplin, której część leżała na lewym brzegu Wierzycy, czyli w dzielnicy Sambora. W każdym razie donacja Mściwoja została przejęta przez cystersów z Pogódek, którzy ostatecznie 27 października 1276 r. przenieśli się do Pelplina. Jednak na mocy układów z lat 1282–1283 w Miliczu i Gdańsku nowa ich siedziba znalazła się w granicach państwa zakonu krzyżackiego. Po opanowaniu całego Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków cystersi pelplińscy uzyskali zatwierdzenie posiadanych praw i majątków od wielkiego mistrza Karola z Trewiru.

Schyłek XIV, a zwłaszcza pierwsze trzydziestolecie XV w. przypadające na długoletnie rządy opackie Piotra Honigfelda (1402–1436), to okres świetności Pelplina. Następne lata były bardzo niepomyślne dla opactwa. W 1433 r., w czasie najazdu na Pomorze oddziałów czeskich husytów wspomaganych przez siły polskie, klasztor został splądrowany i podpalony, a wiele wsi cysterskich całkowicie spustoszonych. Dalsze poważne zniszczenia nastąpiły w czasie wojny trzynastoletniej (1454–1466), gdy zaciężne oddziały walczących, którym często nie wypłacano w terminie żołdu, grabiły klasztor i jego majątki.

Po wojennych zniszczeniach w 1474 r. przyszła wielka zaraza, w czasie której wymarł prawie cały konwent. W owym okresie Pelplin (podobnie jak Oliwa) stanowczo sprzeciwiał się bliższym związkom z opactwami polskimi. Stanowisko to poparła też kapituła generalna, która w 1487 r. zabroniła zarówno opatowi z Mogiły, jak i innym komisarzom z Polski wizytowania klasztorów w Prusach Królewskich, nakładania kar i zmuszania do wysyłania braci na studia do Krakowa. Niezależność Pelplina od polskiej prowincji utrzymała się jeszcze przez prawie sto lat i dopiero Edmund od Krzyża w swych postanowieniach po wizytacji w 1580 r. zmienił ten stan.

Z końcem XVI w., po głębokim kryzysie wywołanym przez reformację, rozpoczęła się w Pelplinie wyraźna odnowa życia zakonnego. Zainicjował ją opat Mikołaj Kostka (1592–1610) uporządkowaniem spraw majątkowych.

Szczególnie długoletnie rządy Leonarda Rembowskiego stanowiły okres ponownej świetności opactwa pelplińskiego. Mecenat tego opata odegrał ważną rolę przy tworzeniu nowego barokowego wystroju kościoła klasztornego. Z jego czasów pochodzi tez słynna tabulatura organowa dobitnie świadcząca o poziomie zainteresowań muzycznych w Pelplinie.

Reformy z końca XVI i pocz. XVII w. zapoczątkowały nowy okres w dziejach opactwa, trwający bez większych zmian do 1772 r., czyli pierwszego rozbioru Polski. W tym czasie Pelplin należał do najbardziej znaczących opactw cysterskich w całej prowincji polskiej i był wyraźną ostoją katolicyzmu w Prusach Królewskich.

Następne pół wieku było już tylko wegetacją. Przyniosło ono całkowite oderwanie od polskiej prowincji cystersów i stopniowo coraz większe ograniczenia w przyjmowaniu nowicjuszy, a w 1810 r. zupełny zakaz ich przyjmowania. Ostatnim szesnastu mnichom przyznano dożywotnie renty. W 1823 r. zlikwidowano ostatecznie klasztor.

Bullą De salute animarum z 16 lipca 1821 r. powiększona została diecezja chełmińska i Pelplin w 1824 r. został jej stolicą.

W ten sposób świątynia cysterska została katedrą, a otaczająca ją wieś zaczęła szybko przeradzać się w miasteczko. W rozbudowanym klasztorze umieszczono Seminarium Duchowne (od 1965 r. afiliowane do Papieskiego Uniwersytetu Laterańskiego) i biskupie Collegium Marianum, założone w 1836 r., dzisiejsze męskie Liceum Katolickie.

W czasie II wojny światowej katedra była zamknięta. Podjęto w niej różne prace konserwatorskie, odnowiono ołtarz główny, a w 1971 r. zorganizowano nową strefę liturgii na przecięciu nawy głównej z transeptem. Od 1965 r. katedra nosi tytuł Bazyliki Mniejszej, nadany przez papieża Pawła VI.

Ciekawostki

W Pelplinie mieści się Muzeum Diecezjalne, Archiwum Diecezjalne oraz Bibliotek Wyższego Seminarium Duchownego. Dowodem intelektualnej wartości pelplińskich zakonników, była bibliotek zakonna, w której znajduje się po dziś dzień jedyna w Polsce oryginalna biblia Gutenberga oraz bardzo cenny zabytek muzyczny „Tabulatura pelplińska” – zbiór 900 utworów na organy.

Forma ochrony prawnej

Wpisy w wojewódzkim rejestrze zabytków:

• Pocysterski zespół klasztorny w Pelplinie – Budynek bramny, obecnie dom mieszkalny, nr rej.: 889 z 1984-07-11
• Pocysterski zespół klasztorny w Pelplinie, nr rej.: 889 z 1984-07-11
• Pocysterski zespół klasztorny w Pelplinie – Kościół, obecnie katedra pw. NMP, nr rej.: 889 z 1984-07-11
• Pocysterski zespół klasztorny w Pelplinie – Klasztor, obecnie seminarium duchowne, nr rej.: 889 z 1984-07-11
• Pocysterski zespół klasztorny w Pelplinie – Collegium Marianum, obecnie dom opieki społecznej, nr rej.: 889 z 1984-07-11
• Pocysterski zespół klasztorny w Pelplinie – Seminarium z wieżą sanitarną, nr rej.: 889 z 1984-07-11
• Pocysterski zespół klasztorny w Pelplinie – Stajnia, nr rej.: 889 z 1984-07-11
• Pocysterski zespół klasztorny w Pelplinie – Młyn, obecnie dom mieszkalny, nr rej.: 889 z 1984-07-11

Dostępność

Muzeum otwarte jest:

wtorek-piątek od 10:00 do 16:00;

sobota-niedziela od 11:00 do 17:00.

W poniedziałek muzeum zamknięte.

Źródła, informacje w Internecie

Informacje w niniejszej karcie zostały opracowane m. in. na podstawie oficjalnego serwisu internetowego prezentującego polską część Europejskiego Szlaku Cysterskiego, www.szlakcysterski.org, projektu sfinansowanego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.