Pocysterski zespół klasztorny w Przemęcie

Niewiele zostało po dawnych budynkach klasztornych, za to możemy zwiedzić wybudowany w latach 1651–1696 pocysterski, barokowy kościół pw. św. Jana Chrzciciela.

Opis

KLASZTOR

Z dawnych zabudowań klasztornych z XVII w. zachowały się fragmenty piętrowego skrzydła południowego i krużganek sklepiony kolebkowo-krzyżowo.

KOŚCIÓŁ POCYSTERSKI

Pocysterski, barokowy kościół św. Jana Chrzciciela w Przemęcie został zbudowany w latach 1651–1696. Bogate, głównie snycerskie wyposażenie wnętrza pochodzi z trzech okresów: barokowe, późnobarokowe i rokokowe oraz klasycyzujące.

W bogatym wyposażeniu wnętrza wyróżnia się komplet z czarnego dębu w skład, którego wchodzą: przepiękne misternie rzeźbione stalle, tron opacki z klęcznikiem, konfesjonały i ławki z bogatą dekoracją rzeźbiarską, figuralną i roślinną. Ponadto rzeźbiarsko opracowana ambona z końca XVII w. i chrzcielnica z 1 poł. XVIII w. w formie klęczącego anioła unoszącego czarę z pokrywą zwieńczoną rzeźbą chrztu Chrystusa.

Na uwagę zasługują również cenne malowidła pozaołtarzowe z wieków XVII i XVIII i liczne rzeźby m.in.: barokowa figura św. Jana Nepomucena z puttami na wolutowej konsoli, gotycka figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem, barokowe figury świętych cystersów i trzech świętych, prospekt organowy wypełniający całą szerokość empory muzycznej.

Na filarach zamieszczone są Stacje Drogi Krzyżowej wypełnione rzeźbionymi scenami na malowanym tle.

Data lub czas powstania

XVII w.

Historia

Pierwszą próbę założenia klasztoru Cystersów w kasztelami przemęckiej podjął na pocz. XIII w. książę Władysław Odonic. Książę rozpoczął wznosić klasztor w swej posiadłości rodowej i przekazał uposażenie dla nowego konwentu na ręce Winemara, opata turyńskiej Pforty. Nie jest do końca jasne, gdzie miało stanąć opactwo. Ostatnio przyjmuje się, że siedziba mnichów miała znajdować się w nieistniejącej już dziś osadzie Wierzchuje.

Wydaje się, że fundacja Władysława Odonica nie została dokończona, a mnisi z Pforty nigdy nie sprowadzili się do kasztelami przemęckiej.

Do fundacji klasztoru cysterskiego w ziemi przemęckiej doszło dopiero w 2 poł. XIII w. Inicjatorem sprowadzenia mnichów był ówczesny wojewoda poznański, Beniamin z rodu Zarembów, człowiek bardzo blisko związany z dworem Piastów wielkopolskich.

W 1277 r. kapituła generalna cystersów nakazała przeprowadzenie wizytacji miejsca pod planowane opactwo, we wrześniu 1278 r. władze zakonu nakazały przyjęcie darowizny wojewody. Początkowo mnisi osiedli się w Ptowe (dziś Kaszczor). Nie wiadomo gdzie dokładnie znajdowała się siedziba cystersów w najstarszym miejscu pobytu konwentu. Co do czasu obsadzenia fundacji Beniamina, w historiografii przyjmuje się zazwyczaj rok 1285.

Najprawdopodobniej za rządów opata Mikołaja zapadła decyzja o przeprowadzeniu konwentu do Wielenia. Do translokacji doszło zaraz na pocz. XIV w. Niewątpliwie XIV stulecie było okresem dynamicznego rozwoju klasztoru.

Ważne zmiany w życiu konwentu wieleńskiego przyniosło XV stulecie. Najważniejsza z nich polegała z całą pewnością na przeniesieniu opactwa na nowe miejsce, to znaczy do Przemętu. Proces translokacji zapoczątkowany został w latach 1408–1409. Wznoszenie nowego kompleksu klasztornego trwało prawie dziesięć lat. W tym czasie cystersi wybudowali murowany kościół i drewniane pomieszczenia klasztorne. Do nowej siedziby bracia przenieśli się w kwietniu 1418 r.

Wydaje się, że translokacja, z którą łączono wielkie nadzieje na polepszenie stanu opactwa, nie przyniosła braciom widocznej poprawy warunków życia. Destrukcja gospodarcza klasztoru postępowała także w stuleciu XVI. Mnisi starali się jej zapobiegać wypuszczając na przykład część dóbr w dzierżawę, ale opactwo stale podupadało.

Do Przemętu sprowadzono Jana Węgorzewskiego, profesa w Koronowie, z całą pewnością najwybitniejszego w XVI w. przełożonego konwentu przemęckiego, który kierował opactwem prawie trzydzieści lat.

Pod koniec XVI w. klasztor przemęcki znajdował się w fatalnym stanie materialnym.

Postulowana i zapoczątkowana w roku 1580 reforma polskich klasztorów cysterskich została w Przemęcie przeprowadzona szybko i sprawnie. Klasztor w niedługim czasie przekroczył wskazany mu w 1580 r. stan personalny. Stan gospodarki klasztoru przemęckiego w 1 poł. XVII w. poprawił się na tyle, że mnisi najpierw (1604 r.) wznieśli murowany klasztor, a w 1651 r. rozpoczęli budowę nowego kościoła. Zapoczątkowane w czerwcu tego roku prace zostały jednak po kilku latach przerwane w wyniku najazdu szwedzkiego. Konsekracja świątyni nastąpiła w 1696 r.

Mnisi przemęccy zaangażowali się także, jak zresztą wiele innych konwentów cysterskich w tym czasie, w pracę duszpasterską, obsługując pięć kościołów parafialnych.

W 1742 r. pożar strawił zabudowania klasztorne i kościół cysterski. Mnisi jednak szybko przystąpili do naprawy szkód.

W wyniku drugiego rozbioru klasztor przemęcki znalazł się pod panowaniem pruskim. Od tego też czasu rozpoczął się proces upadku opactwa. W 1794 r. mnisi wsparli uczestników powstania kościuszkowskiego. W odwecie władze pruskie skonfiskowały dobra ziemskie klasztoru, a w 1799 r. dodatkowo upokorzyli konwent, przybijając w klasztorze wizerunek pruskiego czarnego orła.

W 1805 r. posiadłości opactwa zostały sprzedane hrabiemu von Keysełring, marszałkowi pruskiego dworu.

Zarządzenie zlikwidowania klasztoru pociągnęło za sobą jego materialną destrukcję. Rozebrano część pomieszczeń klasztornych, rozproszeniu uległa też biblioteka konwentu. Klasztor przemęcki przestał formalnie istnieć 5 marca 1835 r., choć pochodzący z tego opactwa mnisi żyli jeszcze przez jakiś czas na wygnaniu.

Wkrótce po kasacie klasztoru kościół pocysterski zaczął pełnić funkcję parafii. Świątynię odnowiono pod sam koniec XIX w., a w 1914 r. rozebrano część zabudowań klasztornych.

Forma ochrony prawnej

Wpisy w wojewódzkim rejestrze zabytków:

• Pocysterski zespół klasztorny w Przemęcie, nr rej.: 169/Wlkp/A z 2009-11-25
• Zespół klasztrony cystersów w Przemęciu – Aleja dojazdowa od ul. Opackiej, nr rej.: 169/Wlkp/A z 2009-11-25
• Zespół klasztrony cystersów w Przemęciu – Ogród z dziedzińcem przed kościołem, nr rej.: 169/Wlkp/A z 2009-11-25
• Pocysterski zespół klasztorny w Przemęcie – Kościół, obecnie pw. św. Jana Chrzciciela, nr rej.: 169/Wlkp/A z 2009-11-25
• Pocysterski zespół klasztorny w Przemęcie – Klasztor, obecnie biura parafialne, nr rej.: 169/Wlkp/A z 2009-11-25

Dostępność

Ceną za zwiedzanie jest dobrowolna ofiara.
W celu zwiedzania należy umówić się z jednodniowym wyprzedzeniem.

Źródła, informacje w Internecie

Informacje w niniejszej karcie zostały opracowane m. in. na podstawie oficjalnego serwisu internetowego prezentującego polską część Europejskiego Szlaku Cysterskiego, www.szlakcysterski.org, projektu sfinansowanego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.