Klasztor i kościół pocysterski w Toruniu

W ciągu pierwszego wieku swego istnienia klasztor cysterski w Toruniu kilkakrotnie zmieniał swoją siedzibę, przenosząc się do różnych kościołów toruńskich: Świętego Krzyża, św. Wawrzyńca, św. Jakuba i w 1415 r. do kościoła Świętego Ducha.

Opis

KOŚCIÓŁ POCYSTERSKI

Kościół pw. św. Jakuba to jeden z trzech zachowanych do naszych czasów gotyckich kościołów w Toruniu. Kościół ten wraz z toruńską starówką został w 1997 r. wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Jest to jedyna w Toruniu świątynia o formie bazyliki. Kościół ten zachował oryginalne gotyckie wnętrze i polichromie.

W prezbiterium znajduje się ceramiczny fryz z 1311 r. z napisem upamiętniającym położenie pierwszego kamienia pod budowę świątyni. Znajduje się tam wielki barokowy ołtarz z 1731 r., w którego nastawie umieszczono obraz przedstawiający patrona świątyni – św. Jakuba Starszego. Natomiast w podziemiach prezbiterium znajduje się krypta grzebalna, w której pochowane są zakonnice.

Z pierwotnego wyposażenia kościoła przetrwały przede wszystkim polichromie ścienne, kilka rzeźb (najcenniejszy jest krucyfiks mistyczny w formie Drzewa Życia), a także obraz Pasji znajdujący się w prezbiterium. Pozostałe wyposażenie kościoła pochodzi z XVII i XVIII w., są to m.in. barokowe i rokokowe ołtarze.

Na uwagę zasługuje również drewniana barokowa chrzcielnica z poł. XVII w. i empora muzyczna na której w 1611 r. zainstalowano bogato rzeźbiony prospekt organowy.

Data lub czas powstania

XIII w.

Historia

Na podstawie dostępnych dokumentów, przypuszczać należy, iż cysterki sprowadzone zostały do Torunia przez wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego Hanno von Sangershausena w 1263 r. Prawdopodobnie rezydowały one przy kościele św. Jakuba. W 1341 r. wielki mistrz Dietrich von Altenburg nadał cysterkom prawo patronatu nad kościołem św. Jakuba, probostwem i przykościelną szkołą.

Na polecenie Dietricha von Altenburga, nastąpiło połączenie dwóch konwentów: cysterek i żyjących w nędzy toruńskich benedyktynek. Miało to wyprowadzić benedyktynki z biedy, gdyż cysterki uchodziły za jedno z bogatszych zgromadzeń zakonnych w Toruniu. Potwierdzając połączenie obu konwentów, Ludwik Konig przekazał patronat nie tylko nad szkołą, ale również nad probostwem i kościołem św. Jakuba, a także dobrami cysterek. Od tego momentu cysterki toruńskie pozostawały pod zarządem ksieni benedyktynek.

W połowie XIV w. podjęto próbę założenia filii konwentu toruńskiego w Królewcu. W związku z tym, w roku 1349 wysłano pięć sióstr do Królewca, celem założenia tam nowego klasztoru cysterskiego, z którym w 1382 r. toruńskie benedyktynki weszły w konfraternię. Informacja o wysłaniu mniszek do Królewca jest ostatnią informacją na temat toruńskich Cysterek.

W 1391 r., klasztor benedyktynek strawił pożar. Wówczas zakonnice przeniosły się do obiektu po cysterkach przy Kościele św. Jakuba. Dzięki licznym darowiznom udało się odbudować klasztor i kościół, do którego w 1410 r. zakonnice powróciły. Część mniszek pozostała na nowym miejscu, tworząc tym samym klasztor filialny. Żywot konwentu przy kościele św. Jakuba był krótki. Na skutek zarazy panującej w II poł. XVI w. wszystkie zakonnice wymarły i w 1579 r. kościół i klasztor przejęli ewangelicy.

Pewną ciekawostką jest fakt, iż konwent toruńskich benedyktynek związany był z Mikołajem Kopernikiem. W drugiej poł. XV w. w klasztorach przebywały aż trzy krewne wielkiego astronoma.

Protestanci postanowili również przejąć podupadły już nieco główny klasztor. Na skutek podstępu, przy aprobacie nic niepodejrzewającego króla Zygmunta Augusta, nie czekając na decyzję miejscowego biskupa, toruńscy rajcy wspomagani przez żołnierzy, odebrali wszystkie potrzebne im dokumenty dotyczące praw własności klasztoru. W sytuacji, gdy mniszki nie mogły już udowodnić swych praw do obiektów, protestanci bezpodstawnie odebrali im kościół, zabudowania gospodarcze i część budynku klasztornego, w którym natychmiast utworzyli przytułek dla ubogich ewangeliczek, umieszczając w nim kilkanaście kobiet. Zabudowania gospodarcze zostały rozebrane.

W sierpniu 1652 r. ksienią toruńskich benedyktynek wybrana została Dorota Jankowska. Głównym celem stało się dla niej odzyskanie wszystkich zagrabionych przez protestantów dóbr, w tym również kościoła i klasztoru św. Jakuba. Po wyczerpaniu wszelkich możliwości polubownego załatwienia sporu, rozpoczęła proces sądowy z radą miejską Torunia o zwrot kościoła i klasztoru św. Jakuba. Po uzyskaniu przychylności króla Jana Kazimierza, który wydał dekret nakazujący zwrot zagrabionego bezprawnie mienia i wobec przedłużającego się procesu oraz nieskutecznej interwencji miejscowego biskupa, ksieni Jankowskiej nie udało się jednak odzyskać kościoła.

Jej starania kontynuowała następczyni Agnieszka Wolska. W lipcu 1667 r. przybyła do Torunia trzecia komisja królewska, wsparta tym razem oddziałem wojskowym, na skutek czego protestanci jeszcze tego samego dnia przekazali świątynię i klasztor benedyktynkom. Zakonnice natychmiast przystąpiły do ich porządkowania i remontu budynku klasztornego, który ewangelicy zamienili na spichlerz. Na parterze urządzono kuchnię, na piętrze refektarz, zaś na drugim piętrze pojedyncze cele mieszalne. Obok budynku wzniesiono nowy budynek szkoły dla świeckich panien oddanych na naukę do klasztoru.

W 1773 r. zaborcy skonfiskowali wszystkie dobra klasztorne, płacąc konwentowi w zamian roczną rentę, która pozwalała na bardzo skromne utrzymanie obiektów i przeżycie zakonnic, wspieranych żywnością przez co pobożniejszych parafian.

W 1807 r. wojska napoleońskie, zamieniły kościół św. Jakuba na pomieszczenie dla jeńców wziętych w niewolę. Po klęsce Napoleona, w 1815 r. władze pruskie zabroniły przyjmowania do klasztoru nowicjuszek, skazując tym samym konwent na wymarcie.

W 1833 r. konwent powiadomiono o kasacie i polecono zakonnicom opuścić klasztor. Pozostawione bez środków do życia, bez pieniędzy na podróż do innego klasztoru, schroniły się w przytułku dla ubogich. W listopadzie jedenaście zakonnic wraz z ich kapelanem przeniosło się do Żarnowca.

Dostępność

Od lipca do sierpinia (od wtorku do niedzieli) 12:00–15:00; w pozostałe miesiące – na pół godziny przed nabożeństwem.

Źródła, informacje w Internecie

Informacje w niniejszej karcie zostały opracowane m. in. na podstawie oficjalnego serwisu internetowego prezentującego polską część Europejskiego Szlaku Cysterskiego, www.szlakcysterski.org, projektu sfinansowanego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.