Opactwo cysterskie w Wąchocku

Klasztor cysterski w Wąchocku został wzniesiony na przełomie XII i XIII w. i jest jednym z najpiękniejszych przykładów architektury romańskiej Polsce. Na terenie opactwa działa Muzeum Cystersów.

Opis

KLASZTOR

W skrzydle wschodnim znajduje się zakrystia z XIII w. Do zakrystii przylega małe pomieszczenie przeznaczone pierwotnie na bibliotekę podręczną, na uwagę zasługuje małe okratowane okienko, które od czasów wczesnośredniowiecznych nie było poddawane żadnej konserwacji ani przeróbkom, kapitularz (jeden z najstarszych cysterskich zabytków w Polsce, zachowany do dziś autentyczny kapitularz romańsk, a na piętrze dormitorium z XII w. i trzynastowieczna fraternia przeznaczoną pierwotnie na salę dzienną mnichów.

W skrzydle południowym najbardziej reprezentatywną częścią jest refektarz z XIII w.

Krużganki z okresu romańskiego stanowią najstarszą część opactwa wąchockiego, przebudowane w XVII w. Ślady dawnej budowli widoczne są na ścianach w formie luków, w pobliżu przejścia z krużganków do kościoła widoczne są również ślady polichromii z XIII i XVII w.

Do wschodniej części budynku klasztornego w XVI w. dobudowano Dom Opata z małym wirydarzem.

Znajduje się tu również Krypta "Ponurego" – tablica z czerwonego piaskowca, za którą znajduje się z urna z doczesnymi szczątkami legendarnego dowódcy AK – majora Jana Piwnika "Ponurego".

KOŚCIÓŁ POCYSTERSKI

Kościół klasztorny pw. NMP i św. Floriana zbudowany został przed 1241 r. Wnętrze świątyni to trójnawowa, czteroprzęsłowa bazylika z wyrazistym transeptem i prosto zakończonym prezbiterium. Sklepienie nawy głównej spoczywa na ośmiu czterokątnych filarach. Wiele elementów architektonicznych pokrywa płaskorzeźbiona dekoracja zawierająca przede wszystkim ornamenty roślinne. Wyposażenie w przeważającej części pochodzi z epoki baroku.

We wnętrzu znajdują się organy, zbudowane przez warsztaty klasztorne, pochodzą z II poł. XVII w. i są oceniane jako jedne z najcenniejszych w Polsce. By podnieść walory brzmieniowe instrumentu do odlewania piszczałek użyto czystej cyny. Organy posiadają 15 głosów w 2 klawiaturach manualnych oraz 7 głosów w pedale. Pozytyw instrumentu zdobi figura Matki Boskiej Apokaliptycznej i wirująca w czasie gry gwiazda (cymbelstern).

Mały chór zbudowany w XVII w. w połowie wysokości transeptu ma sześciogłosowe organy. Nad tym chórem znajduje się jedyny w opactwie wąchockim ocalały zwornik przedstawiający Chrystusa Uskrzydlonego. Na posadzce natomiast odnaleźć można fragmenty starych płytek ceramicznych z dawnych cysterskich warsztatów.

W kościele znajduje się dwanaście barokowych i rokokowych ołtarzy. Wyjątek stanowi neoromański ołtarz główny, wzniesiony w 1894 r. zawierający w centralnym miejscu obraz patronki cystersów Matki Bożej Miłosierdzia w otoczeniu św. Bernarda i św. Floriana.

Kaplica bł. Wincentego Kadłubka z XVII w. W ołtarzu znajdują się obraz przedstawiający Wincentego Kadłubka autora "Kroniki Polskiej" i biskupa krakowskiego, jak również jego relikwie.

W Kaplicy Ukrzyżowania w ołtarzu znajduje się cenny krzyż z wizerunkiem Chrystusa.

W Kaplicy św. Anny Samotrzeć znajduje się rokokowy ołtarz przedstawiającym Matkę Boską, Pana Jezusa i św. Annę, oraz ośmioboczna chrzcielnica z XVI w.

Dopełnieniem wystroju są pochodzące z tego samego okresu, co zasadnicza grupa ołtarzy – rokokowa ambona z bogatą dekoracją rzeźbiarską, oraz stalle stojące po obu stronach prezbiterium.

Data lub czas powstania

1179 r. (XII w.)

Historia

Początki klasztoru cystersów w Wąchocku sięgają końca XII w., a za datę fundacji dość zgodnie przyjmuje się rok 1179.

Istnieją również wątpliwości co do osoby fundatora placówki. Starsze badania oraz tradycja klasztorna wskazywały, że założycielem opactwa był możny i znany biskup krakowski Gedko, ale akcentowano też znaczący udział w tym przedsięwzięciu ówczesnego princepsa krakowskiego Kazimierza Sprawiedliwego.

Rozwój majątku klasztornego postępował szybko i to najpewniej spowodowało podjęcie inicjatywy budowlanej i wzniesienie nowego kościoła oraz budynków klasztornych. Akcja budowlana rozpoczęła się być może jeszcze w I ćwierci XIII w., a kościół ukończono i konsekrowano jeszcze przed najazdem tatarskim z 1241 r.

Spore zniszczenia dóbr klasztornych wywołały najazdy mongolskie, a zwłaszcza drugi z lat 1259–1260.

Klasztor znajdował się w posiadaniu salin w Bochni, które pochodziły z nadania Bolesława Wstydliwego. Wraz z donacją soli bocheńskiej w 1249 r. Bolesław nadał też przywilej zezwalający klasztorowi na poszukiwania i eksploatację złota, srebra, ołowiu, miedzi i cyny.

W wieku XIII obserwujemy też stopniowe przenoszenie posiadłości klasztornych na prawo niemieckie. W 1454 r. Kazimierz Jagiellończyk nadał prawo magdeburskie oraz zezwolił na handel solą, suknem i innymi towarami na terenie całego państwa dla Wąchocka.

Całość dochodów uzupełniały spore wpływy z dziesięcin, stawów, młynów. Zapewne już w momencie fundacji, a najpóźniej w pocz. XIII w., klasztor otrzymał pierwsze targi.

Na wiek XV przypada ostateczne wykształcenie się ośrodka miejskiego w Wierzbicy należącej do dóbr klasztoru. Już na początku stulecia znajdował się tutaj samorząd (wójt, ławnicy, sąd niemiecki), a w 1469 r. na sejmie w Radomiu ponownie Kazimierz Jagiellończyk potwierdził prawo magdeburskie.

W czasy nowożytne wkroczył więc klasztor wąchocki jako placówka zasobna i dobrze rozwinięta gospodarczo.

Klasztor posiadał pod swoją opieką kościoły parafialne. Około 1772 r. były to placówki w Wąchocku, Mniszku i Skarżysku Kościelnym.

Wieki XVII i XVIII przyniosły dla klasztoru dwa niekorzystne zjawiska. Pierwszym był najazd szwedzki, a następnie najazd wojsk Rakoczego, które w 1656 r. złupiły i spaliły klasztor. Dewastacji uległo klasztorne archiwum i część zabytków. Klasztor w pełni odbudowano dopiero w 1696 r.

Po trzecim rozbiorze władze austriackie nakazały cystersom wąchockim utrzymywanie szkoły publicznej, ale po kongresie wiedeńskim (1815) klasztor znalazł się w Królestwie Polskim. W roku 1819, decyzją władz carskich i Rządu Królestwa, przeprowadzono kasatę opactwa, a kościół przeznaczono na świątynię parafialną. Budynki klasztorne przejęła Dyrekcja Górnicza Królestwa Polskiego, a rząd Królestwa objął następujące zakłady metalurgiczne (piece i kuźnice): Bzin, Marcinkowo, Rojów, Starachowice, Wąchock i Węgłów. Przejęto też z biblioteki klasztornej 2438 książek, głównie dzieła liturgiczne i teologiczne.

W XIX i w I poł. XX w. kościół znajdował się w rękach kleru diecezjalnego, a w 1887 r. przekazano na własność parafii również zabudowania klasztorne. Prowadzono w tym czasie liczne prace konserwatorskie i remontowe.

W roku 1951, po prawie półtorawiekowej nieobecności, kompleks klasztorny ponownie przejęli cystersi, którzy przybyli z Mogiły. Utworzono wówczas przeorat konwentualny, który w 1964 r. podniesiono do rangi opactwa.

Forma ochrony prawnej

Wpisy w wojewódzkim rejestrze zabytków:

• Opactwo cysterskie w Wąchocku, nr rej.: 154 z 1967-06-23
• Opactwo cysterskie w Wąchocku – Kościół, obecnie pw. św. Floriana, nr rej.: 154 z 1967-06-23
• Opactwo cysterskie w Wąchocku – Klasztor, nr rej.: 154 z 1967-06-23
• Opactwo cysterskie w Wąchocku – Budynek bramny I, nr rej.: 154 z 1967-06-23
• Opactwo cysterskie w Wąchocku – Budynek bramny II, nr rej.: 154 z 1967-06-23

Dostępność

Grupy zorganizowane i osoby indywidualne proszone są o zgłaszanie się na furcie.

W dni powszednie w godzinach 9:00–12:00, 13:30–17:15, 18:00–18:30 (w okresie letnim do 20:00),

w niedziele i święta 9:00–13:00, 14:30–17:15, 18:00–18:30 (w okresie letnim do 20:00).

Tel.: (41) 275 02 00

Bilety wstępu (obejmujące zwiedzanie wszystkich obiektów) w sklepiku na furcie.

normalny – 5 zł/os, ulgowy – 3 zł/os.

Źródła, informacje w Internecie

Informacje w niniejszej karcie zostały opracowane m. in. na podstawie oficjalnego serwisu internetowego prezentującego polską część Europejskiego Szlaku Cysterskiego, www.szlakcysterski.org, projektu sfinansowanego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.