Osiedle Nikiszowiec w Katowicach

Nikiszowiec to perełka architektury wśród zabytkowych śląskich osiedli górniczych. Zostało wybudowane na początku XX w. wg projektu braci Zillmanów dla pracowników kopalni „Giesche”. Jest jedną z atrakcji Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.

Opis

Nikiszowiec to drugie obok Giszowca zabytkowe założenie urbanistyczne powstałe na początku XX w. dla pracowników spółki „Giesche”. Jego nazwa pochodzi od położonego w pobliżu szybu „Nikischschacht” (obecnie „Poniatowski”).

Inaczej niż Giszowiec, który zbudowany został w stylu wiejskim, zabudowa Nikiszowca ma charakter miejski. Architekci swoim pomysłem nawiązywali do renesansowego budownictwa Florencji, z podcieniami i arkadami. Projektanci starali się wprowadzić jak najwięcej różnorodnych elementów w celu uniknięcia monotonii i stworzenia przyjaznej atmosfery. Każdy z wielobocznych budynków jest bardzo zróżnicowany pod względem elementów dekoracyjnych. Fasady domów wykonane są z czerwonej cegły, a zabudowa tworzy zwartą formę i ze wszystkich stron otaczają ją ulice. Sąsiadujące ze sobą kamienice połączone są nadwieszkami przypominającymi okazałe, dekoracyjne bramy, niczym łuki triumfalne. Ulice zbiegają się na głównym placu, spełniającym rolę rynku, wzdłuż którego biegną arkadowe krużganki i podcienia, w których znajdują się punkty handlowe i usługowe. W całości zwartej zabudowy osiedla znajdują się wewnętrzne dziedzińce, na których w przeszłości były ulokowane dodatkowe pomieszczenia gospodarcze: chlewiki, kurniki i komórki dla poszczególnych mieszkańców. Na każdym z takich podwórek były także piece do wypieku chleba, tzw. „piekarnioki”, które służyły do użytku ogólnego. Dzisiaj pomieszczenia gospodarcze są już przeważnie wyburzone a podwórka zazielenione.

Domy w Nikoszowcu, charakteryzujące się wysokim standardem, składają się z trzyizbowych mieszkań o całkowitej powierzchni do 70 m². Każda rodzina miała do dyspozycji swoją piwnicę oraz strych. Ubikacje znajdowały się na korytarzach, po dwie na każdym piętrze.

Dzisiaj Nikiszowiec to miejsce wielu imprez i wydarzeń kulturalnych związanych przede wszystkim z industrialną historią Śląska. Osiedle często pojawia się w filmach, książkach i sztuce. Stanowi plener wielu dzieł filmowych, m.in. „Sól ziemi czarnej” czy „Perła w Koronie”. Razem z Giszowcem opisany został w książce M. Szejnert „Czarny Ogród”. To z niego swoje niezwykłe wizje czerpali malarze nieprofesjonalni skupieni w tzw. Grupie Janowskiej, w tym m.in. Ewald Gawlik zwany „van Goghiem z Nikisza”.

Wirtualny spacer w 3D

Katowice – Nikiszowiec

Nikiszowiec leży nieco na północ od Giszowca, we wschodniej części Katowic, przy granicy z Mysłowicami. Nazwę swą osiedle zawdzięcza zbudowanemu tutaj na początku XX wieku szybowi kopalnianemu „Nickischschacht” (dziś „Poniatowski”).

Data lub czas powstania

XX w.

Osiedle Nikiszowiec zostało wybudowane w latach 1908–1918, aczkolwiek przyjmuje się, że zasadnicza jego część powstała do 1912 r.

Materiał budowlany

Obiekty murowane – czerwona cegła.

Historia

Początek Nikiszowca są związane z kopalnią „Giesche”, która w latach 1903–1904 rozpoczęła budowę w polu „Reserve” dwóch nowych szybów: „Carmer” (obecnie „Pułaski”) i „Nickisch” (obecnie „Poniatowski”) w celu eksploatacji nowych pokładów węgla. Do rozpoczęcia wydobycia potrzeba było jednak znacznej siły roboczej, należało jej więc zapewnić odpowiednie warunki mieszkaniowe. Zgodę na wybudowanie Nikiszowca uzyskano w 1908 r. Projekt osiedla został powierzony przez dyrektora kopalni „Giesze” – Uthemann – braciom Zillmanom, którzy mieli ogromne doświadczenie w budowaniu osieli robotniczych. Plan osiedla obejmował 10 trójkondygnacyjnych bloków: siedmiu mieszkalnych i dwóch mieszkalno-usługowych zamkniętych oraz otwartego kwartału z mieszkaniami, sklepami, łaźnią, pralnią i hotelem robotniczym oraz zarządem kopalnianym. W projektach braci Zillmannów znalazły się również plac zieleni z brodzikami, oraz place gier i zabaw dla dzieci, jak również neobarokowy kościół katolicki dla mieszkańców Giszowca, Nikiszowca i Janowa. Przyjmuje się, że Nikiszowiec w swoich zasadniczych ramach powstał w latach 1908–1912. Realizacja osiedla jako całego zamkniętego układu przestrzennego trwała jednak o wiele dłużej. Została rozciągnięta w czasie z powodu starań o nadanie kolejnych koncesji na dalszą budowę i wybuchu I wojny światowej. Budowa Nikiszowca, tak jak Giszowca, również nie przebiegała dokładnie z planami, czego główną przyczyną był najprawdopodobniej brak funduszy.

Ciekawostką jest fakt, iż w 1919 r. mieszkaniec Nikiszowca, Augustyn Niesporek, w bloku naprzeciwko restauracji otworzył jeden z najstarszych zakładów fotograficznych w Polsce, który funkcjonuje w tym samym miejscu do dnia dzisiejszego. 

Forma ochrony prawnej

Układ urbanistyczno-przestrzenny osiedla robotniczego Nikiszowiec jest wpisany do wojewódzkiego rejestru zabytków pod nr rej. A-1230/78 z 19/08/1978.

Nikiszowiec został uznany przez Radę Ochrony Zabytków Pomnikiem Historii. Dokument w tej sprawie podpisał 14 stycznia 2011 r. Prezydent RP Bronisław Komorowski.

Położenie obiektu

Nikiszowiec jest położony w południowej części Katowic. Prowadzi do niego wygodny dojazd m.in. z autostrady A4.

Dostępność

Nikiszowiec jest przestrzenią ogólnodostępną.

Źródła, informacje w Internecie

www.nikiszowiec.pl

www.gornoslaskie-dziedzictwo.com