Pocysterski zespół klasztorno-pałacowy w Rudach

Zespół składa się z kościoła, średniowiecznego klasztoru oraz barokowej rezydencji pałacowej. Przypałacowe założenie ogrodowe jest położone w zachodniej części Parku Krajobrazowego „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”.

Opis

Zespół klasztorno-pałacowy w Rudach składa się gotyckiego kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, który jest trójnawową bazyliką, czworoboku średniowiecznego klasztoru pocysterskiego oraz dobudowanych w I połowie XVIII w. skrzydeł barokowej rezydencji pałacowej. Całość otoczona jest zabytkowym XVIII-wiecznym parkiem, stanowiącym obecnie element Parku Krajobrazowego „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”.

Kościół jest świątynią parafialną i jednocześnie od 1995 r. Diecezjalnym Sanktuarium Matki Boskiej Rudzkiej.

Pocysterski klasztor wciąż jest w fazie odbudowy i rekonstrukcji po zniszczeniach dokonanych w styczniu 1945 r. przez wchodzącą Armię Czerwoną. Z pierwotnego stanu budowli nie zachowało się wiele. Obiekt pozostaje w stanie częściowej ruiny i złożony jest z właściwego klasztoru i dobudowanego do niego Domu Opata. W maju 2009 r. po gruntownym remoncie został poświęcony utworzony tutaj Ośrodek Edukacyjno-Formacyjny Diecezji Gliwickiej, który ma być wykorzystywany do celów pedagogicznych, naukowych, kulturalnych, a także jako miejsce spotkań i organizacji wystaw. Prace inwestycyjne w zespole trwają jednak nadal.

Zachowany do dnia dzisiejszego kościół, konsekrowany w 1303 r., jest jednym z najcenniejszym zabytków architektury na obszarze diecezji gliwickiej. Po zniszczeniach dokonanych przez pożar, wnętrza kościoła przebudowano w stylu barokowym. Po II wojnie światowej jednak świątynie odrestaurowano i przywrócono jej pierwotny, gotycki wygląd. Nad pierwszą kondygnacją fasadę kościoła zdobią figury świętych Michała i Floriana oraz Benedykta i Bernarda nad drugą. W północnej części transeptu mieści się kamienny portal z monogramem IHS z 1680 r. w glorii. W dużym stopniu wyposażenie kościoła zostało zniszczone podczas pożaru w 1945 r. Z bocznych ołtarzy przetrwały jedynie cztery stiukowe, drewniane z około 1785 r. W barokowej kaplicy mariackiej znajduje się obraz Matki Boskiej Rudzkiej z połowy XV w., namalowany temperą na lipowej desce. Wnętrze zdobią polichromia i sztukaterie. Figury mieszczące się wewnątrz wykonane są ze stiuku przez J. Schuberta. Wejście prowadzi przez bogato zdobioną kratę wykonaną w 1687 r. przez mistrza z Raciborza. Kaplicę pw. św. Jana Nepomucena przykrywa ozdobiona freskami kopuła. W kaplicy pw. św. Krzyża warto zwrócić uwagę na cenną polichromię z 1775 r. namalowaną przez F.A. Sebastiniego.

Na zachód od klasztoru mieści się rzeźba św. Jana Nepomucena z 1724 r.

Data lub czas powstania

XIV w.

Zespół klasztorny powstawał etapami od początku XIV w.

Materiał budowlany

Obiekt murowany – cegła.

Historia

Na zlecenie kapituły generalnej cystersów opaci z Mogiły i Sulejowa przybyli w 1238 r. na wizytację miejsca wyznaczonego pod nowy klasztor, w miejscowości Woszczyce w diecezji krakowskiej koło Orzesza. Z niewiadomych przyczyn klasztor powstał jednak w Rudach nad rzeką Rudą, na szlaku handlowym w diecezji wrocławskiej. Klasztor został założony w 1258 r. przez księcia Władysława Opolczyka, który sprowadził tutaj mnichów z Jędrzejowa, którzy wybrali miejsce pod klasztor.

Pierwszymi jego budowlami był wczesnogotycki kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny – pierwszy powstał w poł. XIII w., następny – konsekrowany w 1303 r. zachował się do dnia dzisiejszego oraz klasztor wzniesiony na planie czworoboku.

Na terenach klasztornych mieściły się kuźnie, winnice, smolarnie, a także klasztorna huta szkła, w której w latach 1712–1740 produkowane było szkło okienne, karafki, zwierciadła, dzbanki, butelki, naczynia i perełki, a produkty eksportowane były do Austrii. Duże znaczenie miało kopalnictwo rud i hutnictwo, dla którego do poł. XVIII w. węgiel drzewny pozyskiwano z lasów należących do klasztoru. Produkowano także duże ilości żelaza, a w XVIII w. także miedź i szkło. W 1747 r. w stodołach cysterskich powstał pierwszy na Górnym Śląsku piec na węgiel.

Najprawdopodobniej w XIV w. w Rudach powstała pierwsza przyklasztorna szkoła dla chłopców, przygotowująca do życia zakonnego i kapłaństwa. W latach 1713–1715 wzniesiono z drewna, wiejską szkołę dla dzieci, którą w XIX w. przekształcono w szkołę gminną. Ubogie dzieci z owej szkoły były zaopatrywane przez klasztor w żywność i ubiory. Później szkołę klasztorną przekształcono w męskie gimnazjum realne, przypuszczalnie pierwsze na Górnym Śląsku. W 1748 r. dobudowano do klasztoru salę teatralną. Przez 11 lat, od 1765 r. przy klasztorze mieściła się wyższa uczelnia.

Ciągle rosła pozycja klasztoru i jego opatów, a w 1510 r. papież zezwolił opatowi Mikołajowi IV na noszenie insygniów pontyfikalnych. Wiek XV, XVI oraz 1 poł. wieku XVII nie przyniosły klasztorowi zbyt wielu korzyści. Wojny husyckie, reformacja, wojna trzydziestoletnia doprowadziły do zniszczeń, a nieodpowiednie rządy opatów spowodowały dalsze rozprężenie. Największe zniszczenia miały miejsce podczas splądrowania klasztoru w 1627 r. przez wojska gen. Mansfelda.

Gruntowną przebudowę kościoła przeprowadzona została w XVII w., przez mistrza murarskiego Melchiora Wernera z Nysy. W latach 1671–1685 dobudowano nową zakrystię. W latach 1723–1726 dobudowano przy południowym ramieniu kaplicę z kryptą ku czci NMP. Pod koniec tych prac doszło do groźnego pożaru. W trakcie odbudowy zmieniono frontową elewację kościoła poprzez połączenie z nowo wybudowaną wieżą. Ściany pokryto bogatą sztukaterią, a całemu wnętrzu nadano wystrój barokowy. W 1730 r. dobudowano pałac opacki. Cystersi, którzy zajmowali się działalnością religijną, gospodarczą i kulturalno-naukową, uruchomili w 1744 r. gimnazjum oraz bogatą w zbiory bibliotekę. Od 1781 r. prowadzili także studium filozoficzno-teologiczne, które było wówczas jedyną tego rodzaju uczelnią na Górnym Śląsku.

Cystersi byli obecni w Rudach do 1810 r., kiedy to nastąpiła kasata zakonu na mocy edyktu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II. W następnym roku przeprowadzona została aukcja mienia klasztornego. Najcenniejsze książki wywieziono do Wrocławia, część rozdano okolicznym mieszkańcom, a część po prostu przeznaczono na makulaturę. Mocą dekretu sekularyzacyjnego z dniem 1 lipca 1812 r. dobra klasztorne stały się własnością księcia von Hessen-Kassel, który nigdy tutaj nie zamieszkał. W latach 1813–1814 znajdował się szpital wojskowy, a w 1820 r. dobra objął w posiadanie hrabia Wiktor Amadeusz von Hessen-Rotenburg, który zmarł bezpotomnie. Stąd też w 1834 r. stały się one własnością bratanka jego żony, Wiktora von Hohenlohe-Waldenburg-Schillingsfiirst, który przebudował klasztor na siedzibę magnacką, zmieniając głównie otoczenie klasztoru a nie jego bryłę. Wyburzono wówczas większość budynków gospodarczych, powstał także park. Klasztor stał się więc od 1820 r. siedzibą książąt raciborskich i był nią aż do 1945 r. Z tego też względu przeprowadzona w połowie XIX w. gruntowna przebudowa klasztoru i pałacu na rezydencję magnacką, a także założenie parku, doprowadziły do tego, że Rudy stały się sławnym miejscem w Europie, w którym gościł m.in. cesarz Wilhelm II.

W styczniu 1945 r. wchodząca Armia Czerwona splądrowała klasztor i pałac, które zostały podpalone wraz z kościołem. Pożar zniszczył rezydencję książęcą, a w kościele naruszył główne elementy konstrukcyjne, czego skutkiem było runięcie filaru środkowego nawy oraz części sklepień. Po wojnie, w latach 1947–1950 odbudowano świątynię, nadając jej z powrotem pierwotny gotycki styl. Podczas prac zlikwidowano resztki XVIII-wiecznych stiuków, pokazując w ten sposób ceglaną część murów. Budynki klasztoru i pałacu zabezpieczono, ich remont jednak rozpoczął się dopiero w latach 70. XX w. Do 1986 r. odgruzowano część wnętrz klasztornych, jak również wymurowano na nowo niektóre fragmenty klasztoru. Ocalała podczas pożaru kaplica mariacka została odnowiona w latach 1989–1992, a później także fresk w kopule kaplicy Świętego Krzyża. Fasada główna przeszła gruntowną renowację w 1995 r.

Prace nad rekonstrukcją, odbudową i poddaniem konserwacji zespołu klasztorno-pałacowego nasiliły się w 1998 r., kiedy pocysterski obiekt stał się własnością Diecezji Gliwickiej i został w nim utworzony Ośrodek Formacyjno-Edukacyjny. Od tego czasu oczyszczano i odgruzowywano kolejne pomieszczenia budynku, otynkowano niektóre pokoje i udostępniono część obiektu zwiedzającym w postaci sal, w których organizowane są różnorodne, cykliczne już wystawy, inscenizacje historyczno-edukacyjne oraz jarmarki adwentowe.

Odnowiony został także park krajobrazowy „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich”, który jest odwiedzany przez mieszkańców Rud, licznych turystów i pielgrzymów. W kościele odbywają się koncerty muzyczne, w tym coroczne, odbywające się w trzecią niedzielę miesiąca od maja do października cykle koncertów muzyki poważnej „Muzyka w Starym Opactwie”.

Forma ochrony prawnej

Zespół klasztorny cystersów jest wpisany do wojewódzkiego rejestru zabytków pod nr rej. A/1643/97 z 15.12.1997 r. W jego skład wchodzą: kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny – nr rej. A/1644/97 z 15/12/1997, klasztor (później pałac) oraz park.

Położenie obiektu

Obiekt znajduje się na obrzeżach miasta, w północnej części.

Dostępność

Zespół pocysterski jest udostępniony dla turystów, nie ma jednak z góry określonych godzin zwiedzania. Wskazany jest więc wcześniejszy kontakt telefoniczny.