Narodziny Wielunia

Miasto Wieluń po raz pierwszy z nazwy wymienione zostało w dokumencie pochodzącym z 1282 r., gdzie pojawiło się jako Velun (Vilin, 1283).

Opis

Najdawniejsze dzieje

Najwcześniejsze ślady osadnictwa na obszarze Ziemi Wieluńskiej sięgają 12 tysiąclecia p.n.e., kiedy to po ostatecznym wycofaniu się ze środkowej Polski lodowca, powstały w międzyrzeczu górnej Warty i Prosny warunki sprzyjające osadnictwu. Wykopaliska archeologiczne na tym obszarze zaowocowały dużą liczbą znalezisk, świadczącą o znaczącej roli tego obszaru dla osadnictwa i rozwoju zarówno w okresie paleolitu, jak i po rewolucji neolitycznej. Najstarsze obozowiska (kultury świderskiej) na obszarze Ziemi Wieluńskiej odnaleziono wyłącznie na brzegach pradoliny Warty.

Współcześnie w powiecie wieluńskim znajduje się szereg miejsc, gdzie prowadzone były wykopaliska archeologiczne, dzięki czemu badacze mogą dokładnie prześledzić proces osadnictwa na tym terenie. W Działoszynie, Toporowie i Kamionie występowała kultura tardenuaska. Rewolucja neolityczna mająca miejsce ok. 3 tysiąclecia p.n.e., zmieniła dzieje naszej cywilizacji. Człowiek z koczowniczego trybu życia przeszedł na osiadły. Podstawą utrzymania nie było już wyłącznie łowiectwo, kluczowa okazała się uprawa roślin i rozwój rzemiosła. Nowe umiejętności dawały nowe korzyści. Wyrób rozmaitych przedmiotów codziennego użytku stał się dla badaczy podstawą do dalszych klasyfikacji. Stąd kultura pucharów lejkowatych, której pozostałości znaleziono m.in. w Mokrsku i Praszce, kultura grzebykowo-dołkowa (cenne znaleziska w Mokrsku) oraz kultura ceramiki sznurowej (jeszcze w 2008 r. w Osjakowie prowadzone były wykopaliska, które poszerzyły wiedzę badaczy na temat dorobku tej kultury).

 

Zastosowanie metalowych narzędzi umożliwiło dalszy rozwój rolnictwa, rzemiosła, usprawniło pracę i przyniosło ze sobą cywilizacyjny skok. W Kamionce i Walkowie licznie reprezentowana jest kultura trzciniecka. W następnych wiekach mamy do czynienia z dominacją kultury łużyckiej (grodzisko w Kurowie), która upadła w V w. p.n.e., przypuszczalnie jej istnienie zakończył najazd Scytów. Źródłem interesujących wiadomości o dawnym osadnictwie na ziemiach polskich są niewątpliwie kurhany książęce z Przywozia. Migracja ludów związana z upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego zaowocowała nasilonym osadnictwem Słowian na obszarze Ziemi Wieluńskiej. Z tego okresu pozostały liczne ślady wczesnośredniowiecznych grodzisk.

 

 

Z historycznego punktu widzenia jednym z ciekawszych i ważniejszych aspektów dla rozwoju tych ziem była wymiana handlowa. Już w starożytności była ona możliwa dzięki temu, iż wzdłuż górnego odcinka Prosny biegł jeden z ważniejszych szlaków handlowych, zwany Szlakiem Bursztynowym. Za pośrednictwem kupców celtyckich i rzymskich, na teren Ziemi Wieluńskiej docierały atrakcyjne przedmioty: brązowe dzbany, naczynia, ozdoby, srebrne denary rzymskie i broń. Rolę kluczowej arterii komunikacyjnej w starożytności odgrywała też Warta.

Systematyczne badania archeologiczne, prowadzone od wielu lat potwierdzają ożywioną wymianę handlową między nadwarciańskimi osadnikami a mieszkańcami Imperium Romanum. Również w okresie średniowiecza Ziemia Wieluńska, a przede wszystkim sam Wieluń posiadał silną pozycję na szlakach handlowych. Prowadziła tędy droga z Moraw na Kujawy (przez Praszkę, Rudę-Wieluń, a dalej na północ przez Złoczew i Sieradz) oraz z Rusi na Śląsk (przez Działoszyn, Wieluń i Bolesławiec). Ponadto przez Wieluń prowadziła główna trasa pomiędzy Małopolską i Wielkopolską, którą podróżowali władcy. Znaczenie Wielunia na mapie komunikacyjnej Polski spadło po przeniesieniu stolicy z Krakowa do Warszawy.

Ziemia Wieluńska zachowała dość dużą odrębność, co spowodowane było istnieniem barier naturalnych w postaci zwartego kręgu puszcz. Począwszy od odłączenia Śląska od Polski w okresie rozbicia dzielnicowego (XII w.) teren ten położony był na pograniczu państwowym. Początkowo była to granica polsko-śląska, w okresach późniejszych polsko-niemiecka (stan ten trwał aż do II wojny światowej, dopiero po jej zakończeniu dawna Ziemia Wieluńska znalazła się w centrum Polski).

W "cieniu" Rudy

We wczesnym średniowieczu, na omawianym obszarze dominującą rolę odgrywała Ruda. Tam znajdowała się siedziba kasztelanii, a w XIII w. również archidiakonat. Od tego grodu wzięła swą nazwę także okoliczna ziemia, zwana ziemią rudzką. Kasztelania rudzka uważana jest za jedną najstarszych w Polsce, jej granice zamykały się w czworoboku ograniczonym rzekami: na północy Oleśnicą, na zachodzie Prosną, na południu Liswartą, zaś na wschodzie Wartą.

Znaczenie Rudy stopniowo zmniejszało się na rzecz Wielunia. Świadczy o tym fakt częstszego używania w dokumentach terminu Ziemia Wieluńska, który od 1299 r. zastąpił określenie ziemia rudzka. W 1281 r. Henryk IV Probus przeniósł siedzibę kasztelanii z Rudy do Wielunia.

Velun

Miasto Wieluń po raz pierwszy z nazwy wymienione zostało w dokumencie pochodzącym z 1282 r., gdzie pojawiło się jako Velun (Vilin, 1283). Pochodzenie nazwy nie jest w pełni wyjaśnione. Według siedemnastowiecznej legendy spisanej w księgach przechowywanych w klasztorze wieluńskich augustianów:

Ten konwent hojną ręką ufundował i wzniósł Najjaśniejszy świętej pamięci kaliski i rudzki książę Władysław Plwacz [Odonic – M.P.] w roku pańskim 1217 jako pustelnikom na pustkowiu, na miejscu którego miasto zwane Wieluń przez najjaśniejszego świętej pamięci Kazimierza Wielkiego, króla Polski, założone zostało, zamek i kolegiacki kościół parafialny przeniesione zostały z Rudy w bardziej odpowiednie miejsce. Książę uczynił to z pobożności i w następstwie takiego oto spotkania. Pewnego razu ów Najjaśniejszy Książę spotkał na polowaniu jelenia niezwykłej wielkości. Ścigał go, uciekającego, aż do tego miejsca, gdzie stoi nasz teraz kościół. Gdy ten z oczu mu zniknął, zobaczył Baranka nad kielichem i hostię zawieszoną w powietrzu, otoczoną światłem i stojącą w miejscu błyskawicę. Przestraszony, razem ze swoją świtą głęboko i pobożnie do cudownego modlił się objawienia i wkrótce na wieczną jej pamiątkę kościół ten pod wezwaniem Najświętszego Ciała Chrystusa zbudował i naszemu świętemu zakonowi na wieczne posiadanie przekazał i od wielkości jelenia nazwał „Wieluń" co znaczy tyle co „wielki jeleń" .

 

T. Olejnik podkreśla podobieństwo przytoczonej legendy do podania o św. Hubercie, patronie myśliwych. Przypuszcza on, iż augustianie pragnąc wyjaśnić pochodzenie herbu Ziemi Wieluńskiej, dokonali sprytnego zabiegu, wykorzystując legendę o św. Hubercie, zarazem wiążąc ją z fundacją ich klasztoru.

Opinie badaczy co do genezy samej nazwy są podzielone. Niektórzy wywodzą ją od słowa Vel, czyli wielki, czy też od nazwy osobowej Wielun, która powstała od imienia Wielisław. Określenie Vel bywa interpretowane poprzez skojarzenie z podmokłym, wilgotnym obszarem, co w kontekście tego miasta wydaje się uzasadnione. Kronikarz Jan Długosz pisząc o Wieluniu wspominał, iż położony był on na terenach obfitujących w wodę.

Niewątpliwie już w XIV w. miasto posiadało swój herb: ostro zwieńczoną wieżę o niebieskim dachu, umieszczoną na czerwonym tle. Uważa się, iż w latach 1410–1434 w użyciu pojawił się herb Ziemi Wieluńskiej przedstawiający Baranka Bożego z chorągwią na czerwonym polu (wizerunek wykorzystany we współczesnym herbie powiatu wieluńskiego).