Zespół klasztorny Pijarów w Wieluniu

Kościół popijarski pw. św. Józefa z 1740 r. zbudowany na miejscu starszego drewnianego. Wewnątrz krucyfiks z XV w. i obrazy z XVIII–XIX w. Obok kościoła plebania wybudowana przypuszczalnie na miejscu dawnego pałacu arcybiskupa Jarosława Bogorii.

Opis

Dawne XVIII-wieczne kolegium to obecnie dwa prostopadłe, piętrowe budynki wzniesione na planie prostokąta wzdłuż ul. Królewskiej i pl. Legionów. Były one niegdyś połączone z kościołem św. Józefa (do lat 70. XX w.). Dwuspadowy dach pokryty jest dachówką. W pomieszczeniach widoczne są do dziś sklepienia kolebkowe z lunetami oraz krzyżowe, a w jednym z nich zachowały się oryginalne polichromie z 1801 r. Obecnie w dawnym kolegium mieszczą się lokale użytkowe i siedziby różnych instytucji.

Trójnawowy barokowy kościół został zbudowany w układzie bazyliki z prostokątnym prezbiterium i wyposażony w dwie wspaniałe, pseudobarokowe wieże. Gzymsy dzielą ozdobioną pilastrami fasadę kościoła na trzy kondygnacje. Po środku drugiej kondygnacji znajduje się okno doświetlające nawę główną. Pomiędzy wieżami znajduje się trójkątny szczyt zakończony płynnymi liniami typowymi dla epoki baroku. Po bokach szczytu umieszczono dwa wazony.

We wnętrzu świątyni nawa główna sklepiona jest w stylu kolebkowym z lunetami, a nawy boczne arkadami filarowymi. Wyposażenie kościoła jest niezwykle bogate. Szczególnie cenne są polichromie oraz malowidła w ołtarzu głównym i ołtarzach bocznych, a także wiele dzieł sztuki ocalałych ze zniszczonego przez nazistów kościoła św. Michała Archanioła – krucyfiks z I poł. XVI w, gotyckie rzeźby Chrystusa Zmartwychwstałego, tablice nagrobkowe oraz kartusze herbowe. Na uwagę zasługują także kute, żelazne drzwi do skarbca, rzeźbiona ambona oraz figurka św. Józefa, której przypisywane są cudowne właściwości.

Obok kościoła znajduje się plebania (przedtem plebania kolegiacka) wybudowana przypuszczalnie na miejscu dawnego pałacu arcybiskupa Jarosława Bogorii. Budynek murowany, klasycystyczny z 1844 r.

Data lub czas powstania

1737 r. (XVIII w.)

Materiał budowlany

Zespół klasztorny murowany z cegły, otynkowany.

Historia

Kolegium pijarskie

Zakon Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych lub Zakon Szkół Pobożnych znany jest pod potoczną nazwą zakonu Pijarów. Powstanie tego zgromadzenia datuje sie na przełom XVI i XVII w. natomiast pojawienie się zakonników na ziemiach polskich przypada na rok 1642. Łacińska nazwa zakonu wywodzi się od pobożności, którą zgodnie z regułą zakonną realizowano poprzez naukę. Działalność edukacyjna i wychowawcza zgromadzenia w dobie oświecenia przyniosła mu sławę w całej Rzeczpospolitej (np: pijarskie Colegium Nobilium).

Obecność pijarów na ziemi wieluńskiej również przyniosła ze sobą rozwój oświaty. Swoją świątynie wznieśli oni w Wieluniu w roku 1684 dzięki wsparciu kasztelana wieluńskiego Wojciecha Urbańskiego i jego żony Katarzyny oraz darowiźnie Andrzeja Wierusza-Walknowskiego. Surowcem, z którego zbudowano pierwszy wieluński klasztor pijarski było drewno, dlatego też zabudowania kompleksu łatwo poddały się ogniowi szwedzkich najeźdźców w czasach "potopu". Kolejny, murowany budynek klasztorny wraz z kolegium wzniesiono w latach 1737–1742. Równocześnie z nim powstała świątynia pw. św. Józefa. W swojej szkole pijarzy oprócz nauczania elementarnego kształcili synów szlachty i mieszczan. Obiekt cieszył się dużą renomą czego dowodem była rosnąca liczba uczniów i darowizny na rzecz wspólnoty. Wielki pożar Wielunia w 1795 r. strawił klasztor wraz ze świątynią i licznymi zabudowaniami. Jego odbudowa zakończyła się dopiero w 1821 r.

W okresie wojen napoleońskich w murach zespołu urządzono koszary wojskowe wraz z lazaretem. Do 1832 r. kolegium pełniło rolę szkoły wydziałowej, by następnie funkcjonować jako świecka szkoła obwodowa. Kolejny pożar zabudowań klasztornych z 1858 r. ponownie uszkodził część kompleksu. W latach 1863–1864 w klasztorze mieściło się więzienie carskie. Upadek powstania styczniowego i represje jakie nastąpiły po jego klęsce doprowadziły do konfiskaty dóbr zakonnych i delegalizacji zgromadzeń. Przebudowany w 1868 r. obiekt stał się siedzibą Urzędu Powiatowego oraz szkoły elementarnej. Pozostała część zabudowań służyła miejscowym nauczycielom.

Odzyskanie niepodległości i okres dwudziestolecia międzywojennego przyniosły zespołowi klasztornemu nową funkcję - do 1929 r. mieściła się w nim Starostwo Powiatowe oraz Powiatowa Komenda uzupełnień. Następnie budynek przebudowano po raz kolejny i w miejscu przeniesionego urzędu stworzono pocztę, która funkcjonowała aż do lat 70. XX w. W chwili obecnej w dawnym klasztorze zlokalizowano siedziby różnych instytucji.

Kościół pw. św. Józefa

Przyklasztorna świątynia pw. św. Józefa w Wieluniu została wzniesiona dzięki wsparciu rodzin Bolkowskich i Niemojewskich w miejscu dawnego drewnianego kościoła pijarskiego, który uległ zniszczeniu na skutek pożaru w 1747 r. Rok później rozpoczęto budowę nowego kościoła, przy którym prace budowlane trwały do roku 1750.
Historia świątyni obfitowała w dramatyczne wydarzenia, jakim niewątpliwie były liczne pożary z 1795, 1858, 1868 i 1878 r. Ukaz carski nakazujący likwidację zgromadzeń zakonnych przyczynił się do utworzenia ze świątyni kościoła filialnego parafii wieluńskiej. Pożar z 1868 r. omal nie doprowadził do zmiany kościoła św. Józefa w cerkiew prawosławną, jednakże dzięki ofiarności mieszkańców Wielunia udało się zgromadzić środki na odbudowę świątyni w 1880 r. i tym samym pokrzyżować rosyjskie plany. Działania te sprawiły, iż przez wiele kolejnych lat obiekt służył miejscowej ludności jako kościół szkolny.

W 1933 r. dokonano gruntownej odnowy świątyni obejmującej jej fasadę oraz wnętrza. II wojna światowa i lata okupacji sprawiły, iż kościół służył Niemcom jako świątynia ewangelicka, natomiast w podziemiach zorganizowano schrony. Po wojnie kościół św. Józefa stał się siedzibą drugiej wieluńskiej parafii. Prace konserwatorskie na dużą skalę rozpoczęto w 1974 r. Objęły one dekorację ścian, podziemi i wyposażenia oraz wyburzenie przybudówek. Okazałe wieże kościoła doczekały się odnowienia podczas remontu z lat 1995–1996. Wymieniono wtedy pokrycie hełmów. W kolejnych latach w miejscu wyburzonych zabudowań utworzono ulicę Pijarską, z której można oglądać wschodnią elewację XVIII-wiecznej zabytkowej świątyni.

Forma ochrony prawnej

Wpisy w wojewódzkim rejestrze zabytków:
  • Zespół klasztorny pijarów - Kościół pw. św. Józefa, nr rej.: 996 z 1967-12-30
  • Zespół klasztorny pijarów - Plebania kościoła pw. św. Józefa, nr rej.: 998 z 1961-03-25
  • Zespół klasztorny pijarów - Klasztor, nr rej.: 997 z 1967-12-30

Położenie obiektu

Obiekt zlokalizowany jest w kwartale ulic: Sienkiewicza, Barycz, Pijarskiej i Królewskiej, w centrum starego miasta. Dojazd z dróg krajowych nr 8, 43, 45 oraz wojewódzkiej 486.

Dostępność

Obiekt dostępny podczas nabożeństw.