Europejski Szlak Cysterski

Opis

Prezentujemy polski odcinek Europejskiego Szlaku Cysterskiego, trasę turystyczną łączącą obiekty zakonu cystersów. Dzisiaj zabytkowe budowle kościołów i klasztorów są niezwykłą atrakcją turystyczną obszarów położonych pomiędzy zachodnią i południową granicą państwa a rzeką Wisłą. Podróżowanie Szlakiem Cysterskim to swoista, pełna refleksji wyprawa w przeszłość, pozwalająca pogłębić wiedzę o europejskich korzeniach.

Z uwagi na długość i przebieg trasy, szlak pozwala obejrzeć również zróżnicowanie polskich krajobrazów i przyrody.

Szlak Cysterski w Polsce stanowi fragment Europejskiego Szlaku Cysterskiego, który został ustanowiony przez Radę Europy w 1990 r. w związku z 900 rocznicą urodzin św. Bernarda z Clairvaux (duchowego twórcy zakonu). Wędrówka szlakiem pozwala zaobserwować wpływ jaki wywarły średniowieczne klasztory cysterskie na kulturę i tożsamość Europy. Szlak łączący obiekty związane z obecnością cystersów, przebiega przez Polskę, Francję, Hiszpanię, Portugalię.

W Polsce tworzy cztery pętle: Śląską, Wielkopolską, Kujawską, Małopolską i Łódzką.

Historia Zakonu Cystersów

Materiały dotyczące historii zakonu pochodzą ze stron serwisu „Szlak Cysterski w Polsce” ( www.szlakcysterski.org), który polecamy wszystkim zainteresowanym tematem zakonu cystersów.

Od początku zaistnienia zakonu, cystersi służą Bogu i człowiekowi poprzez modlitwę i pracę (Ora et Labora). Nie sposób ocenić roli, jaką przez wieki odegrali. Ich wszechstronna działalność poza sferą duchową dotyczyła również gospodarki i życia artystycznego. Tam gdzie pojawiali się cystersi następował rozwój nauki, kultury, medycyny, rzemiosła i rolnictwa.

Historia Zakonu w Europie

Prekursorzy Zjednoczonej Europy, jak nazywamy dziś cystersów, wywodzą się z Francji. Pierwszy zakon cystersów, tak zwaną pramacierz, założył św. Robert z Molesmes w 1098 r. w Burgundii koło Dijon. Powstały zakon nazwano Cîteaux.

Zakon cystersów (Sacer Ordo Cisterciensis; skrót OCist.) wywodzi się bezpośrednio z zakonu benedyktynów i zrodził się z potrzeby odnowy życia zakonnego w Kościele. Duchowość zakonu oparta jest na pierwotnej Regule św. Benedykta z Nursji. 19 października 1100 r. Zakon cystersów został zatwierdzony jako odrębny klasztor benedyktyński przez papieża Paschalisa II, natomiast papież Kalikst II zatwierdził go w 1119 r. jako nowy Zakon. Początkowo powstawały filie tylko na terenie Francji. Cztery pierwsze wywodzące się z Cîteaux to: La Ferté (1113), Pontigny (1114), Clairvaux i Morimond (1115). Dwa ostatnie stały się macierzą dla zakonów na ziemiach polskich.

Swój największy rozwój zakon zawdzięcza św. Bernardowi, późniejszemu opatowi Clairvaux (1112–1153). Uważa się go za głównego duchowego twórcę zakonu cysterskiego. Dzięki nowatorskim rozwiązaniom organizacyjnym, jakimi była m.in. scentralizowana władza i coroczne spotkania opatów na kapitule generalnej w Cîteaux, po 1120 r. powstało wiele opactw na terenie całej Europy. W 1123 – Niemcy, 1129 – Wyspy Brytyjskie, 1131 – Szwajcaria, 1132 – Belgia i Hiszpania, 1135 – Austria, 1142 – Irlandia. Na ziemiach polskich pierwsze klasztory powstały około 1153 r.

Silny rozwój żeńskich wspólnot cysterskich w Europie Zachodniej, w Niemczech, zwłaszcza w okręgach południowo-zachodnich i środkowych, a także na Śląsku i na północnych terenach Polski nastąpił w XI–XIII w. Nowe klasztory powstawały dzięki poparciu Stolicy Apostolskiej, biskupów, panujących i możnych świeckich, umacniając pozycję fundatorów na danym terenie. Liczba domów zakonnych, przyjmujących zasady życia założeń cysterskich, rosła w bardzo szybkim tempie. Życie zakonne podej­mowały głównie kobiety niezamężne, z różnych środowisk, ale szczególnie z warstw arystokracji i patrycjatu miejskiego. Dla wielu kobiet niestety wybór zakonu nie był dobrowolnym aktem lecz decydowały o tym także ówczesne stosunki społeczne (względy rodzinno-majątkowe, staropanieństwo, przypadki losowe itd.) Z chwilą włączenia danego klasztoru żeńskiego do zakonu cysterskiego, przydzielano takiemu opactwu ojca-opata (najczęściej z pobliskiego opactwa), którego obowiązkiem było czuwanie nad należytą administracją dobrami materialnymi i nad przestrzeganiem obserwancji zakonnej.

Historia Zakonu w Polsce

Pierwsze klasztory na ziemiach polskich powstają ok. 1153 r. w okresie najbardziej dynamicznego rozwoju zakonu cysterskiego w Europie. W XII i XIII w. Zakon cystersów poprzez swoją duchowość i różne działania kulturowe wywarł ogromny wpływ na kształtowanie się oblicza kulturoweg Europy. Był jednym z ważniejszych łączników między Polską a Europą Zachodnią. Średniowieczne klasztory na ziemiach polskich wywodzą się z dwóch linii filiacyjnych: Clairvaux i Morimond. Fundatorami opactw byli książęta, możni i duchowni.

Od połowy XII do końca XIII w. w obrębie dzisiejszych granic Polski zostało ufundowanych 26 klasztorów męskich. Niektóre z klasztorów uległy translokacji z miejsca pierwotnego założenia:

1. Łekno-Wągrowiec (od około 1392/1396–1493)
2. Jędrzejów
3. Lubiąż
4. Kołbacz
5. Sulejów
6. Wąchock
7. Koprzywnica
8. Oliwa
9. Ląd
10. Prandocin-Kacice-Mogiła (w 1225 r.)
11. Paradyż (Gościkowo)
12. Henryków
13. Obra
14. Ludźmierz-Szczyrzyc (od ok.1245 r.)
15. Kamieniec Ząbkowicki
16. Byszewo-Koronowo (po 1288 r.)
17. Woszczyce-Rudy (przed 1258 r.)
18. Pogódki-Pelplin (w 1278 r.)
19. Bukowo Morskie
20. Szpetal
21. Zemsko Bledzew (1412–1413–1578)
22. Kaszczor-Wieleń-Przemęt (XIII/XIV)
23. Bierzwnik
24. Jemielnica
25. Krzeszów
26. Mironice

Przy obecnym podziale administracyjnym Polski rozmieszczenie męskich klasztorów cysterskich prezentuje się następująco:

• woj. pomorskie: Oliwa, Pelplin;
• woj. zachodnio-pomorskie: Choszczno, Bukowo Morskie, Bierzwnik, Kołbacz;
• woj. lubuskie: Zemsko, Bledzew, Paradyż (Gościkowo), Mironice;
• woj. wielkopolskie: Łekno, Wągrowiec, Obra, Ląd, Wieleń , Przemęt;
• woj. kujawsko-pomorskie: Byszewo, Koronowo;
• woj. dolnośląskie: Lubiąż, Krzeszów, Henryków, Kamieniec Ząbkowicki;
• woj. opolskie: Jemielnica;
• woj. łódzkie: Sulejów;
• woj. śląskie: Rudy;
• woj. świętokrzyskie: Wąchock, Koprzywnica, Jędrzejów;
• woj. małopolskie: Mogiła, Ludźmierz, Szczyrzyc, Kraków Szklane Domy (XX w.).

W skutek licznych kasat klasztory te zachowały się do naszych czasów w różnym stanie. Obecnie na ziemiach polskich funkcjonują 4 opactwa: Jędrzejów, Wąchock, Mogiła i Szczyrzyc (dwa ostatnie istnieją nieprzerwanie od chwili założenia do dziś); 5 przeoratów (Henryków, Kraków Szklane Domy, Krzeszów, Sulejów i Oliwa) i kilka rezydencji. Skupiają się one w Polskiej Kongregacji Cystersów p.w. Najświętszej Maryi Panny Królowej Świata. Poza klasztorami cysterskimi i pocysterskimi istnieją w Polsce również liczne kościoły fundacji cysterskiej.

Obok klasztorów męskich funkcjonowała też linia żeńska. Większość placówek żeńskich, bo aż 14, powstało od około połowy do końca XIII w.:

• woj. pomorskie: Żarnowiec;
• woj. zachodnio-pomorskie: Wolin, Szczecin, Marianowo, Recz, Pełczyce, Cedynia, Koszalin;
• woj. wielkopolskie: Łubieniec (połaczony później z Ołobokiem), Ołobok, Owińska, Wieleń;
• woj. kujawsko-pomorskie: Chełmno, Toruń;
• woj. dolnośląskie: Trzcińsko;
• wschodnie tereny Rzeczypospolitej: Kimbarówka.

Pięć z powyższych klasztorów jest obediencji zakonnej (Trzebnica, Ołobok, Owińska, Żarnowiec, Kimbarówka), a pozostałe obediencji biskupiej. W XVI w. niektóre żeńskie klasztory cysterskie przyjęły obserwancję benedyktyńską (Żarnowiec, Toruń, Chełmno). Na Pomorzu Zachodnim i wschodnim klasztory uległy kasacie w XVI w., a w XIX w. na pozostałych terytoriach, w wyniku podobnych procesów jak klasztory męskie.

Łódzkie odcinki Europejskiego Szlaku Cysterskiego

Obiektem kreującym tożsamość Szlaku Cysterskiego w województwie łódzkim jest klasztor cystersów w Sulejowie Podklasztorzu – unikatowy w skali Polski, górujący nad malowniczą doliną Pilicy. Początki zakonu cystersów w Sulejowie sięgają XII w. W XIII w. opactwo cieszyło się sławą jednego z najzamożniejszych w kraju. W obrębie murów znajduje się późnoromański kościół pw. św. Tomasza, budynki klasztorne z najcenniejszym kapitularzem, w którym urządzono muzeum prezentujące historię opactwa. Obronność obiektu podkreśla zachowany system umocnień, które powstawały od XIV do XVI w. wraz z wyróżniającymi się: Basztą Mauretańską, Wieżą Rycerską, Wieżą Attykową, Bramą Krakowską, Bramą Muzyczną, Wieżą Opacką. Do dnia dzisiejszego obiekt użytkowany jest przez cystersów. Część klasztoru jest hotelem oferującym „powrót" do przeszłości.

Podróż Szlakiem Cysterskim przez województwo łódzkie to również możliwość odwiedzenia innych cennych obiektów zabytkowych w: Przedborzu (rynek z małomiasteczkową zabudową, kościół z XIV w., Muzeum Ludowe), Żarnowie (romański kościół, średniowieczne grodzisko), Paradyżu (barokowy zespół klasztorny oo. Bernardynów), Bąkowej Górze (zespół dworski z XVI– XVIII w.), Majkowicach (ruiny rezydencji obronnej z XIV w.).

Wędrówka w poszukiwaniu śladów cystersów prowadzi przez urokliwe zakątki Wyżyny Przedborskiej oraz doliny Pilicy. Z województwa łódzkiego można udać się na poszukiwania cysterskiego dziedzictwa do klasztorów w Wąchocku i Jędrzejowie.