Archeologia i historia woj. łódzkiego

Opis

Województwo łódzkie ze stolicą w Łodzi powstało po I wojnie światowej. Utworzone zostało z historycznych ziem: sieradzkiej i piotrkowskiej, rawskiej, wieluńskiej, opoczyńskiej oraz terenów Księstwa Łowickiego. Powstało jako wynik decyzji administracyjnych więc jest niejednorodne pod względem kultury, tradycji, obyczajów, kształtowania przestrzeni. Istniejące na jego obszarze regionalne więzi kształtowały się w ramach ziem historycznych tworzących obecnie na mapie województwa swoiste podregiony. Sytuowanie historyczne współczesnego województwa łódzkiego spowodowało ciekawe połączenie kulturowe i gospodarcze ziem, które składają się na region łódzki.

Lokalizacja materialnych zasobów kulturowych regionu charakteryzuje się tym, że najstarsze zachowane obiekty występują na jego obrzeżach, często w dolinach dużych rzek, a najmłodsze, zwłaszcza dziewiętnastowieczne, związane z rozwojem przemysłu, w jego centrum, na obszarach wyżynnych i wododziałowych.

Pradzieje i specyfika archeologiczna województwa łódzkiego

Usytuowanie województwa łódzkiego w centrum Polski miało w przeszłości znaczący wpływ na charakter pradziejowego osadnictwa, na które oddziaływały wpływy kulturowe z terenu Wielkopolski, Śląska, Małopolski i Mazowsza. Osadnictwo to rozwijało się głównie w dorzeczach trzech rzek:

• górnej i środkowej Warty od zachodu,
• Bzury od północy
• środkowej Pilicy od wschodu.

Dolina Warty w powiecie wieluńskim

Najstarsze znalezisko z terenu województwa pochodzi sprzed ok. 56 tys. Lat, a jest to fragment krzemiennego narzędzia znaleziony pod Górą Św. Małgorzaty w pow. łęczyckim, podobnie jak i kości mamuta ze wsi Skaratki w pow. łowickim.

W następnym okresie tj. między 15 -8 tys. lat, tworzą się skupiska stanowisk późnopaleolitycznych zwłaszcza nad Wartą (gdzie występował łatwo dostępny surowiec krzemienny) i Bzurą i pojedyncze nad Pilicą. W kolejnym odcinku epoki kamienia w mezolicie (pomiędzy 8 – 5 tys. lat}obserwujemy podobne skupiska stanowisk nad wspomnianymi rzekami.

Z najmłodszej fazy epoki kamienia znamy pojedyncze znaleziska sprzed 7 tys. lat kultur naddunajskich znad Bzury i Warty. Znaczne zagęszczenie stanowisk pierwszej kultury rolniczej (kultura pucharów lejkowatych) z 4-3 tysiąclecia p.n.e  występuje nadal w dorzeczach Bzury i Warty i częściowo Pilicy. Do najciekawszych stanowisk mezolityczno mezolityczno-neolitycznych należy osada w Osjakowie nad Wartą z bogatym inwentarzem zabytków i obiektami mieszkalnymi.

W początkach epoki brązu tj. między 1800 a 1400 lat p.n.e. osadnictwo skupia się nadal w dorzeczach wspomnianych rzek W tym czasie pojawiają się pierwsze brązowe skarby (np. skarb brązowych naramienników z Rawy Mazowieckiej), zaś cmentarzyska kurhanowe tzw. kultury trzcinieckiej w Łubnej w powiecie sieradzkim i w Okalewie w powiecie wieluńskim należą do największych w Polsce.

Dziesiejszy widok na tereny cmentarzyska w Okalewie

Na przełomie XIII/XII wieku p.n.e. pojawia się na terenie obecnego województwa łódzkiego kultura łużycka, która przetrwała lokalnie aż do IV-III wieku p.n.e. Z tego okresu znamy aż 27 brązowych skarbów, wśród których są przedmioty importowane z terenów naddunajskich (Węgry, Słowacja) oraz z północnych Niemiec i Skandynawii, a nawet rejonu Kaukazu. Osady obronne kultury łużyckiej z Podzamcza w powiecie wieruszowskim, Kurowa i Strobina w powiecie wieluńskim należą do grupy największych tego typu obiektów w Polsce.

Z przełomu VI/V wieku p.n.e. pochodzą znaleziska scytyjskie, jako przypuszczalnie rezultat najazdu, w postaci sztyletu i grocików strzał znalezione w Łubnicach w powiecie wieruszowskim i w Łagiewnikach w powiecie sieradzkim.

W ostatnim wieku p.n.e. i w początkach n.e. pojawiają się tu pierwsze importy celtyckie, zwłaszcza elementy uzbrojenia, jako rezultat intensyfikacji przez Celtów handlu bursztynem, a w wiekach następnych także importów z rzymskich prowincji, które tworzą na terenie woj. łódzkiego bogate i ciekawe skupisko. Do wyjątkowych znalezisk należy późnoceltycki hełm z Siemiechowa nad Wartą, czy też rzymski kaganek z Rychłocic w pobliżu Siemiechowa. Importy znajdowano głównie w bogatych pochówkach kurhanowych i na cmentarzyskach (Łęg Piekarski, Gledzianówek, Witaszewice, Łódź-Retkinia, Chojne, Przywóz, Strobin, Siemiechów, Rychłocice). W 88 miejscowościach znaleziono greckie i rzymskie monety, w tym 15 skarbów.

Hełm celtycki z Siemiechowa

Duże nagromadzenie importów na terenie województwa łódzkiego Jest zapewne wynikiem funkcjonowania szlaków handlowych, zwłaszcza bursztynowego, oraz gęstego osadnictwa o zaawansowanym rozwoju społeczno-gospodarczym. Osada w Walkowie-Kurnicy nad Wartą w Gminie Osjaków należy niewątpliwie do najciekawszych stanowisk archeologicznych ze względu na bogactwo zabytków, wielkość i trwanie aż do początków VII lub przełomu VI/VII wieku.

Kurhany w Lesisku z okresu między I a III w n.e.

Skupiska osadnicze znad Warty, Bzury i Pilicy z pierwszych wieków n.e., a zwłaszcza ich centra z ośrodkami władzy, przetrwały w zmniejszonym zakresie i znalazły kontynuację w okresie przedpiastowskim (VII-IX w.) w postaci wczesnych grodów (Chełmo. Czerchów, Łęczyca, Mnichów, Okopy, Rękoraj, Rozprza, Szydłów, Witów), wokół których rozwijało się osadnictwo, a z czasem wykształciły się ośrodki kasztelańskie.

Z okresu wczesnego średniowiecza od połowy X do połowy XIII w. mamy z terenu województwa aż 34 skarby monet, z których najcenniejszy z 7 kg srebra pochodzi z Rudy pod Wieluniem, ukryty w ziemi na początku II połowy XI w.

Militara piastowskie z Widoradza k. Wielunia

Historyczne miasta i ziemie województwa łódzkiego

Na obszarze województwa znajdują się miasta i osady, które poszczycić się mogą dużo starszym rodowodem niż Łódź. Ich bogata historia miała decydujący wpływ na powstanie odrębnych kultur związanych z dziejami: ziemi łęczyckiej, ziemi sieradzkiej i piotrkowskiej, wieluńskiej, opoczyńskiej, rawskiej oraz Księstwa Łowickiego. Wczesnośredniowieczna metryka kilku miast województwa – stolic poszczególnych ziem historycznych, znajduje swoje odzwierciedlenie w historycznej zabudowie.

Ziemia łęczycka ze swoją stolicą to tradycyjnie ważny ośrodek państwa Polan – korzenie jej sięgają XII w. Od XIII w. Księstwo Łęczyckie, później województwo, rozwijało się jako ważny, centralnie położony w kraju, ośrodek spotkań możnowładców.

Historia ziemi opoczyńskiej i jej stolicy to czasy XIV w. Wówczas Opoczno otrzymało prawa miejskie i zostało stolicą powiatu. Szczególnym wyróżnikiem tych ziem są pozostałości sztuki ludowej. Najlepiej zachowały się one w północnej części Opoczyńskiego, zwłaszcza we wsiach należących do dawnych dóbr królewskich i kościelnych.

Szczególne miejsce wśród obszarów wchodzących w skład województwa łódzkiego zajmuje ziemia dawnego Księstwa Łowickiego. Począwszy od XII w. były to tereny należące do dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Po rozbiorach również posiadały odrębną administrację, bowiem w darze od Napoleona otrzymał je gubernator Księstwa Warszawskiego. Po 1820 r. car Aleksander I nadał je swojemu bratu – Wielkiemu Księciu Konstantemu. Dobra łowickie stanowiły osobne księstwo. Za sprawą reformy uwłaszczeniowej na ziemi tej wykształciły się korzystniejsze warunki dla rozwoju. O szczególnym ich charakterze mówić należy w kontekście licznych dworów szlacheckich, ale także założenia szczególnie cennego dla dziedzictwa kulturowego województwa – Łowicza."

Korzenie wielokulturowości

Wydarzenia historii najnowszej – eksterminacja ludności żydowskiej w czasie II wojny światowej, opuszczenie Polski przez obywateli niemieckich, spowodowała zmianę charakteru tradycyjnie wielokulturowych ziem województwa łódzkiego.

O dawnej obecności np. ludności żydowskiej na ziemiach województwa świadczą nekropolie w: Łowiczu, Bolimowie, Skierniewicach, Rawie Mazowieckiej, Białej Rawskiej, Piotrkowie Trybunalskim, Łasku, Łodzi, Zduńskiej Woli, Zgierzu. W krajobrazie miast znaleźć można jeszcze pozostałości dawnych synagog w: Piotrkowie, Inowłodzu (jednak niepełniących już swoich dawnych funkcji). Pozostały również, przede wszystkim w Łodzi, pałace, wille fabrykanckie oraz zespoły fabryczno-rezydencjonalne.

Obecność Niemców na terenie województwa wiąże się z XIV i XV-wieczną lokacją miast na prawie niemieckim. Pojawili się wówczas m. in. w: Sieradzu, Wieluniu, Piotrkowie i Zgierzu. W XVIII i pocz. XIX w. przeprowadzona została kolonizacja wsi fryderycjańskich i holenderskich. Utworzono wówczas wieś: Nowosolna, Ksawerów, Andrespol, Olechów.

Kolejną falą przybywali osadnicy do miast przemysłowych – Łodzi, Zgierza, Pabianic, Ozorkowa, Konstantynowa, Aleksandrowa, Zduńskiej Woli, Tomaszowa Mazowieckiego. Jako nacja dominująca w strukturze narodowościowej Niemcy pozostawili po sobie świątynie, zespoły fabryczno-rezydencjonalne, nekropolie.

W 1802 r. w Zelowie osiedlili się bracia czescy. Na ziemię sieradzką przybyli uciekając przez prześladowaniami. Kolonię czeską stworzono również na terenie osady bawełniano-lnianej „Łódki” na pocz. XIX w.

Największe skupiska Rosjan, przybyłych na tereny obecnego województwa łódzkiego w XIX w. znajdowały się w Łodzi, Piotrkowie Trybunalskim, Skierniewicach. Śladami ich obecności do dziś są piękne cerkwie, nekropolie, gmachy użyteczności publicznej, oraz szczególne miejsce wypoczynku – zespól obiektów należących do carów w Spale.

Szczególnym wyróżnikiem tych ziem są ślady XIX-wiecznej historii rozwoju okręgu przemysłowego ze stolicą z Łodzi. Łódź największe miasto regionu, wyrosłe z tradycji rzemiosła i produkcji przemysłu włókienniczego, stało się w naturalny sposób centrum kulturalnym województwa. Jest to jedno z młodszych miast (choć jak wiadomo jego korzenie sięgają XV w.).

Jak oraz gdzie poznawać i zwiedzać łódzkie zabytki

Miłośnikom turystyki aktywnej polecamy Portal Turystyki Aktywnej Ziemi Wieluńskiej . Karty o treści historycznej, atrakcje turystyczne, przyrodnicze i krajobrazowe prezentowane są na tle ponad 650 km tras szlaków rowerowych, pieszych wodnych i konnych,  a także obiektów noclegowych, gastronomicznych, sportowych i innych tworzących kompleksową bazę turystyczną.

Miłośnikom jazdy konnej polecamy Portal Turystyki Aktywnej "W siodle", który oferuje końską dawkę przygody  na trasie o długości 1817 km Łódzkiego Szlaku Konnego.