Fortyfikacje XVIII, XIX, XX w.

Opis

Na terenie całej Polski można zwiedzać fortyfikacje, których budowę rozpoczęto w XVIII, XIX lub XX w. Szczególnie lata trzydzieste XX w. to okres ogromnego rozwoju obronnego na terenie całej Europy. Główną pozostałością po tamtym okresie są liczne fortyfikacje i rejony umocnień, wśród których do dziś na czele stoją: Linia Stalina (ZSRR), Linia Maginota (Francja), Międzyrzecki Rejon Umocniony (Niemcy) czy Umocnienia Sudeckie (Czechosłowacja).

Fortyfikacja to zaadaptowany do funkcji obronnej teren, który poprzez wykorzystanie naturalnego ukształtowania ziemi i sztucznie naniesionych umocnień daje przewagę obronną osobom, które go zajmują. Możemy wyróżnić fortyfikacje stałe (budowane jako trwałe, przez oddelegowanych do tego cywilów np. bunkry i schrony) oraz polowe (budowane przez stacjonujące w danym rejonie wojsko, doraźnie lub w trakcie działań wojennych np. okopy i wały).
Forty to budowle ziemne, które miały stanowić niezależne obszary obronne dla większych pododdziałów wojska, przygotowywane do długotrwałej i samodzielnej walki w oblężeniu.
W ich planach dostrzegalny jest podział na strefy, które miały pełnić zróżnicowane zadania. Podstawową funkcję defensywną zapewniały wysokie mury, wieże obserwacyjne i stanowiska strzeleckie i artyleryjskie. Umieszczone w bezpiecznym miejscu koszary, magazyny i zaplecze logistyczne, pozwalały na funkcjonowanie i wypoczynek dla żołnierzy nawet w chwilach odcięcia od pomocy.

Konewka. Bunkier z czasów II wojny światowej

Zmiany w taktyce prowadzenia działań wojennych i jednoczesny rozwój artylerii oblężniczej na przełomie XIX i XX w. zmusił do zastąpienia klasycznych fortów, fortami rozproszonymi, a następnie grupą warowną (np. Wał Pomorski) i rejonem umocnionym (MRU). Zmiany te wprowadzane były w różnych państwach w różnym czasie i często dopiero doświadczenie walki pozwalało je sprawdzić i ewentualnie podjąć decyzję o modernizacji dotychczasowych fortyfikacji lub budowy nowych, dostosowanych do aktualnie używanych środków oblężniczych.
Nurtowi fortyfikacji, jakiej uległa cała niemalże Europa w latach 30. XX w., nie oparła się również Polska. Niemniej jednak niewielkie możliwości finansowe kraju wobec długości zagrożonych granic uniemożliwił zabezpieczenie ówczesnych granic Polski. Pod koniec 1934 r. Piłsudski upatrywał głównego zagrożenia ze strony Rosji i to właśnie głównie ta granica miała być umocniona. W planach obronnych wykorzystano także istniejące już twierdze austriackie, pruskie i rosyjskie, przejęte po zmianie przebiegu granic, m.in. w Brześciu,  Grudziądzu, Krakowie, Modlinie, Osowcu, Poznaniu, Przemyślu i Toruniu.
Mimo iż I wojna światowa wykazała niewystarczającą odporność na ogień nowoczesnej artylerii forty były jeszcze niekiedy budowane w okresie międzywojennym, ale w czasie II wojny światowej nie odegrały większej roli. Sam Hitler w 1935 r., był zachwycony projektami fortyfikacji Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego  (MRU), później – w 1938 r. (kiedy w planie III Rzeszy była „wojna błyskawiczna”) zaniechał ich dalszej rozbudowy, twierdząc, że bardziej kluczowe w nadchodzącej wojnie będzie możliwość walki mobilnej, do której najlepiej nadawały się czołgi.

Na obszarze Polski do dziś znajduje się wiele twierdz fortowych, budowanych w różnych okresach przez różne państwa i wojska.

Typowymi twierdzami fortowymi na terenie Polski są:

• twierdze rosyjskie: Twierdza Modlin, Twierdza Osowiec, Twierdza Warszawa;
• twierdze pruskie: Twierdza Kołobrzeg, Twierdza Kostrzyn, Twierdza Poznań,  Twierdza Toruń, Twierdza Nysa, Twierdza Świnoujście, Twierdza Wrocław, Twierdza Srebrnogórska;
• twierdze austriackie: Twierdza Kłodzko, Twierdza Kraków, Twierdza Przemyśl.

Twierdza Modlin leży u zbiegu Wisły i Narwi. Pierwsze fortyfikacje wzniesiono w 1655 r., w czasie potopu szwedzkiego, później umocniono w 1811 r. na polecenie Napoleona. Dla zwiedzających dostępne są koszary z najdłuższym budynkiem w Europie, bramy i budowle forteczne oraz podziemne chodniki.

X Cytadela. Oddział Muzeum Niepodległości.

Warszawską Cytadelę wzniesiono na polecenie cara Rosji w latach 1832-1836. W połowie XIX wieku w twierdzy stacjonował kilkutysięczny garnizon, na wyposażeniu którego znajdowało się kilkaset armat. Cytadela pełniła również funkcję więzienia (tzw. kazamaty) i miejsca egzekucji. Dziś w pawilonie X Cytadeli mieści się oddział Muzeum Niepodległości poświęcony walkom narodowo-wyzwoleńczym w okresie rozbiorów Polski.
Twierdza Poznań to zbiór fortyfikacji zbudowanych na terenie miasta w XIX i na początku XX w., trzeci co do wielkości system tego typu w Europie. Twierdza składa się z dwóch obszarów: twierdzy poligonalnej (wzdłuż centrum miasta) oraz twierdzy fortowej (18 fortów i szereg obiektów wspomagających). Fortyfikacje twierdzy poligonalnej zostały rozebrane w XIX w., natomiast twierdza fortowa jest w większości zachowana.
Twierdza Przemyśl stanowi  potężny, imponujący zespół obiektów obronnych,. Budowę rozpoczęto w latach 1853-1856. To jedna z 200 wielkich fortyfikacji stałych istniejących w Europie w 1914 r.

Międzyrzecki Rejon Umocniony

Międzyrzecki Rejon Umocniony ( Festungsfront Oder-Warthe Bogen) to system poniemieckich fortyfikacji, powstały w latach 30-tych XX w. na pograniczu niemiecko – polskim. Położony jest w łuku Odry i Warty oraz rozciąga na odcinku ok. 100 km. Najważniejszym elementem fortyfikacji jest system podziemnych tuneli wybudowanych w okolicach Międzyrzecza, o łącznej długości przekraczającej 30 km.

Jednym z najlepiej zachowanych zabytków architektury obronnej XIX wieku w Polsce jest Twierdza Boyen w Giżycku. Powstała w latach 1843-1855 jako obiekt blokujący strategiczny przesmyk pomiędzy jeziorami Niegocin i Kisajno. W skład Twierdzy Boyen wchodzą udostępnione turystom: budynki koszarowe, piekarnia, spichlerze, stajnia, wozownia, arsenał, sala i budynek ćwiczeń, warsztat artyleryjski, zbrój mistrza, lazaret, stacja gołębi pocztowych,  laboratorium prochowe, kojce artyleryjskie, poterny, bunkry, schrony, fosa,  stanowiska artyleryjskie,  pancerna kopuła obserwacyjna, twierdza i majdan, czyli tereny zielone.

Twierdza Boyen. Giżycko.

Najbardziej znaną w Polsce fortyfikacją jest Wilczy Szaniec, ze względu na swoją historyczną funkcję -  w latach 1941-1944 była to kwatera główna Hitlera i Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych. Wilczy Szaniec słynie z nieudanego zamachu na Hitlera w 1944 r. Ale na uwagę zasługuje także jest imponujące zaplecze - fortyfikacja składa się z 200 budynków: schronów, baraków, 2 lotnisk, dworca kolejowego, zaplecza gospodarczego.
Wał Pomorski (Pozycja Pomorska) to przykład systemu fortyfikacyjnego typu „grupa warowna” (o czym pisaliśmy wcześniej). Wybudowany przez Niemców w latach 1932-1937 na linii Szczecinek-Piła i rozbudowanych w latach 1938-1939 i 1944-1945 na ówczesnej wschodniej granicy Niemiec w rejonie Pojezierza Zachodniopomorskiego. W1937 r. całkowita długość pozycji wyniosła ok. 235 km.

Strzaliny. Część Wału Pomorskiego.

Pierwsze żelbetowe Fortyfikacje Półwyspu Helskiego zostały wzniesione na początku lat 30. XX w., gdy Hel stał się bazą Marynarki Wojennej. W najwęższym miejscu między Jastarnią a Kuźnicą  szerokość cypla wynosi 170 metrów, a w najszerszym na Helu 2900m. Do dziś, podczas spaceru wzdłuż linii morskiej, można obejrzeć pozostałe tam działo typu B-34 U kalibru 100 mm.