Miejsca martyrologii

Opis

Na ziemiach polskich zapisano wiele krwawych kart historii, których znajomość jest niezbędna dla każdego świadomego Europejczyka.

(…) ocalałeś nie po to aby żyć
masz mało czasu trzeba dać świadectwo

Zbigniew Herbert, „Przesłania Pana Cogito”

W Polsce nie brakuje miejsc, które są takim właśnie świadectwem, które mają przypominać i uczyć o tragediach, jakich doświadczyli ludzie zamieszkujący polskie ziemie. Wiele z nich to obiekty budzące nieprawdopodobne emocje, jak puste, oświęcimskie baraki i ogromne, ogrodzone drutami kolczastymi, przestrzenie. Ale nie brak też takich, które mądrze uczą historii, nawet dzieci i młodzież, poprzez zabawę, grę i pokazywanie małych (będących w ich wieku) bohaterów.

Muzeum Powstania Warszawskiego, Warszawa.

Muzeum Powstania Warszawskiego mieści się w budynkach dawnej Elektrowni Tramwajowej, wybudowanej w 1905 r. Zbiory muzeum przybliżają codzienne życie podczas niemieckiej okupacji 1939-1944 oraz Powstania Warszawskiego, które miało miejsce w 1944 r. Muzeum od progu przenosi zwiedzających do dawnych czasów. Eksponaty nie chowają się za szklanymi gablotami i są na wyciągnięcie dłoni każdego kto chce je zobaczyć. Każdy krok w głąb wystawy sprawia, że nasze myśli coraz bardziej cofają się w przeszłość, a otaczające nas przedmioty i zróżnicowane wizualizacje, przenoszą zwiedzających w centrum wydarzeń z przed lat. Filmy z powstańczego kina
i dźwięki, bombardowania, piosenki powstańczej, modlitwy i wywiady z powstańcami które dzięki współczesnej technice, udało się utrwalić, bądź zrekonstruować oddają realia tamtych lat. W Sali Małego Powstańca, przeznaczonej dla dzieci, rozbrzmiewają zaaranżowane współcześnie przez Joszko Brodę piosenki powstańcze, a dzieci mogą porysować i pobawić się w teatr kukiełkami stylizowanymi na ówczesne.

Palmiry w Puszczy Kampinowskiej, to jedno z najbardziej znanych w Polsce miejsc zbrodni niemieckich w czasie II wojny światowej. W okresie od 7.12.1939 r. do 17.07.1941 r. miały tu miejsce tajne egzekucje, których ofiarami byli głównie przedstawiciele inteligencji, Niemcy bowiem obawiali ich wejścia do władz Państwa Podziemnego. Skazańców rozstrzeliwano nad uprzednio przygotowanymi zbiorowymi mogiłami, podobnie jak w Katyniu. Muzeum Walki i Męczeństwa w Palmirach zostało powołane w 1973 r., od 1980 r. stanowi oddział Muzeum Historycznego m. st. Warszawy. Ekspozycja stała prezentuje fotografie, dokumenty i pamiątki związane z ofiarami hitlerowskich egzekucji w podwarszawskich lasach. W pobliżu jest także cmentarz, gdzie wśród ponad 2115 mogił jest wiele mogił znanych warszawiaków, m.in. grób Janusza Kusocińskiego, złotego medalisty na Olimpiadzie w Los Angeles w 1932 r. czy Macieja Rataja, marszałka Sejmu.

Pawiak (nazwa pochodzi od ulicy Pawiej, przy której znajdowała się brama wjazdowa) to więzienie śledcze w śródmieściu stolicy, zbudowane w latach 1830-1836. Muzeum Więzienia „Pawiak” jest oddziałem Muzeum Niepodległości, istnieje od 1965 r. Niewiele pozostało z dawnego więzienia, ale dziedziniec zrekonstruowano. Szczególnie charakterystyczne jest drzewo-pomnik, na którym wieszano tabliczki nagrobne skazańców. Żywe drzewo, które uschło, zastąpiono w 2004 r. odlewem z brązu.

Na uwagę zasługuje także X Pawilon Cytadeli Warszawskiej, od 1963 r. udostępnione zwiedzającym, obecnie oddział Muzeum Niepodległości poświęcony walkom narodowo-wyzwoleńczym w okresie rozbiorów Polski.

Podczas wizyty w Warszawie warto podczas spaceru Starówką, przejść wzdłuż Muru Obronnego i zwrócić uwagę na Pomnik Małego Powstańca, upamiętniający najmłodszych uczestników Powstania Warszawskiego. W Warszawie, na mapie miejsc martyrologii są także monumenty: Pomnik Ofiar Katynia i Pomnik Bohaterów Getta oraz najbardziej znany pomnik, do dziś obywa się przy nim wiele uroczystości państwowych, mianowicie Grób Nieznanego Żołnierza.

Wśród miejsc – świadectw historii są oczywiście obozy rozsiane w Polsce. W rozbudowanym hitlerowskim systemie obozów, podstawową rolę odegrały tzw. obozy koncentracyjne. Pomiędzy 1939 a 1945 rokiem, hitlerowcy zorganizowali na terenach okupowanych około 9 tysięcy obozów i podobozów różnego rodzaju, przez które przeszło w marszu śmierci 18 milionów więźniów trzydziestu różnych krajów świata. Wszystkie typy spośród tych obozów, za zadanie miały stosowanie terroru, eksploatację tzw. „siły roboczej” oraz wyniszczanie podbitych narodów, przede wszystkim: polskiego i żydowskiego oraz wszelkich wrogów hitleryzmu. Na ziemiach polskich było łącznie ponad 2 tysiące obozów, podobozów, komand i filii. Największe mieściły się w: Sztutowie, Majdanku, Oświęcimiu – Brzezince i Treblince. Szacuje się, że zginęło w nich około 11 milionów ludzi.

Pierwsze hitlerowskie obozy koncentracyjne powstały w Niemczech niedługo po objęciu władzy przez Hitlera. Często pełniły funkcję obozów zagłady, wiele z nich wyposażono w 1941 r. w komory gazowe. Pierwszą z nich wybudowano w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu (Auschwitz) w tzw. „bloku śmierci”.

Brama i rampa kolejowa. Brzezinka.

Pierwszym obozem koncentracyjnym utworzonym na polskich ziemiach był Sztutowo (Stutthof). Zlokalizowano go kilkadziesiąt kilometrów na wschód od Gdańska. Pierwsze baraki (przeznaczone dla przyszłych aresztantów) zbudowano tu już w lecie 1939 r., następnie był stale rozbudowywany. Pierwszy transport więźniów (przedstawiciele polskiej inteligencji, duchowieństwa i żołnierzy broniących Helu i Gdyni) przybył tu już 2 września 1939 roku. Następnie przekształcony w ośrodek „pracy wychowawczej” do Sztutowa zaczęto przywozić więźniów politycznych. Od pierwszych miesięcy roku 1942 obóz miał już oficjalnie status obozu koncentracyjnego. Na jesieni roku 1943 do obozu przywieziono dwie grupy więźniów ze Skandynawii, a w październiku transport 150-u komunistów z Danii. Ostatni większy transport (kilkaset osób) do obozu w Stutthof przybył z Bydgoszczy w styczniu 1945 roku. Obecnie w Sztutowie mieści się Muzeum Państwowe.

W 1941 r. hitlerowcy założyli obóz pracy Treblinka I, do którego trafiali głównie Polacy. W pobliżu znajdował się również hitlerowski obóz zagłady, tzw. Treblinka II, utworzony w lipcu roku 1942 przez oddziały SS. W Treblince zgładzono ponad 750 tysięcy ludzi, głównie polskich obywateli pochodzenia żydowskiego, ale również Austriaków, Belgów, Bułgarów, Czechosłowaków, Francuzów, Greków, Jugosłowian i obywateli ZSRR. W Treblince stoi symboliczny pomnik – mauzoleum, zaś na nim wymienione są nazwiska osób tam zamordowanych, wśród nich nazwisko lekarza i społecznika - Janusza Korczaka.

Majdanek stanowi dzielnicę Lublina. Od 1941r. mieścił się tu obóz koncentracyjny i ośrodek masowej zagłady. Posiadał on 6 podobozów: w Lublinie, Bliżynie, Puławach, Budzyniu, Warszawie i Radomiu. Na terenie głównego obozu w Majdanku zlokalizowane było krematorium i 7 gazowych komór. Pierwszy transport, w X.1941 r. przywiózł do Majdanka ok 2 tysiące więźniów. W 1943 r. trafiły tu transporty z łapanek ulicznych, a także Żydzi z Francji i Grecji.
Od1942 roku więźniów obozu numerowano. Numery te (wytłoczone na małych, trójkątnych lub okrągłych blaszkach) więźniowie musieli nosić na szyi, a także na spodniach i kurtce. Numery więźniów, którzy umarli, otrzymywali nowo przybyli, co pozwalało ukryć faktyczną liczbę ludzi, którzy przeszli przez ten obóz koncentracyjny. Oprócz numeracji, hitlerowcy na Majdanku  posługiwali się także metodą znakowania więźniów, która wskazywała na ich narodowość i powód osadzenia w obozie.
Pierwszy raz grupę więźniów, w której znajdowały się dzieci (także niemowlęta), na Majdanek deportowano w kwietniu 1942 roku z getta w Lublinie, kobiety i dzieci rozstrzelano.
Przygotowania do likwidacji obozu na Majdanku, władze hitlerowskie podjęły już na początku roku 1944. Żołnierze SS podpalili budynek krematorium (wraz ze zwłokami ostatnich ofiar) i przystąpili do niszczenia akt kancelarii obozu.
Dokładnego bilansu liczby osób zamordowanych w obozie Majdanek nie udało się nigdy ustalić. Szacuje się je na około 360 tysięcy ofiar z dwudziestu dwóch krajów Europy. Na terenie tego byłego obozu powstało później muzeum i stanął Pomnik Walki i Męczeństwa.

Największym obozem hitlerowskim na ziemiach polskich był obóz koncentracyjny założony z rozkazu Himmlera z kwietnia 1940 r. w Oświęcimiu. Planowano go na 10 tysięcy więźniów, potem objętość obozu powiększono trzykrotnie.
Od początku istnienia tego obozu, aż do wiosny roku 1942 osadzano w nim prawie wyłącznie Polaków. Następnie trafiały tu transporty więźniów z Czech, Jugosławii i ZSRR oraz Cyganie z całej Europy, zaś 1944 r. trafił tu transport aresztowanych 10 tysięcy uczestników Powstania Warszawskiego.Od roku 1942 do obozu w Oświęcimiu kierowano ludzi po prostu zdolnych do pracy, którzy stawali się tam siłą roboczą dla hitlerowskiego przemysłu wojennego. Ewidencjonowano jedynie więźniów przeznaczonych do pracy, nie ewidencjonowano Żydów, polskich partyzantów, radzieckich oficerów i innych osób dostarczonych przez Gestapo, którzy od razu mieli być zamordowani. Mniej liczne grupy więźniów przeznaczonych na zagładę rozstrzeliwano, a te bardziej liczne - zabijano w komorach gazowych. Po otrzymaniu więziennego numeru człowiek tracił swą osobowość, podobnie jak w Majdanku. Jedna tu, prócz oznaczenia na ubraniu, numery od 1942 r. były tatuowane na przedramionach. Do numerów dodawano więźniom symbole oznaczające powód osadzenia w obozie.
W Oświęcimiu decyzją rządu polskiego z inicjatywy byłych więźniów powołano Międzynarodowe Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokauście .